پیشگفتار
شناخت فرش اصفهان و نائین
رنگها
رنگرزی
گره
چله
کارگاهها
طرح ها و نقش ها
ابزرها مواد
مصاحبه با دبیر انجمن اتحادیه فرش اصفهان
فهرست منابع و مآخذ
پیشگفتار
به نام خالق رنگ ها ، به نام خالق طرحها ، به نام خالق فکر و به نام او که هر چه زیبایی است ،از اوست، اگر که آموختیم از تو بود ، اگر ساختیم از تو بیاموختیم و هر چه را که هنر گفتیم ، از هنرت که بر جهان گسترانده ای یافته ایم . با نام تو آغاز می کنم تا یادت همیشه آرامش دلم باشد و قوت دستانم ، این تحقیق را برای درس ابزار و مواد فرش , تهیه و تنظیم شده است که به دو روش تحقیقی پرسش و پاسخ و کتابخانه ای انجام گرفته است . در ابتدا به مراجعه به اتحادیه فرش و معرفی به دستند رکاران این کار سپس با مراجعه به کتابخانه موزة معاصر اصفهان ، دانشگاه هنر اصفهان و کتابخانة مرکزی اصفهان پی گیری شد و در انتها در میدان امام و مراجعه و فروشندگان فرش و کارگاههای مربوطه انجام گرفت. این گزارش سراسر نقص به علت کمبود دقت و در شرایط نامناسب تهیه شده ولی امیداوارم ،تا گوشه نا چیزی از مطلب را بیان نموده باشم .
راز عشق و آرامش یاد گرفتن از دیگری است
شناخت فرش اصفهان ، فرش نائین
نائین یکی از شهرهای مهم قالیبافی در استان اصفهان است . نائین در حاشیة غربی کویر لوت در 150 کیلومتری شرق اصفهان واقع شده است .
هنگامی که مردم ایران جامة اروپائی را اختیار کردند و بازار فروش پارچه ظریف و زیبای پشمی برای عبا ، که تهیة آن در نائین یک سنت باستانی بود ، رونق خود را از دست داد ،مردم این شهر قالیبافی را جایگزین آن ساختند .
قالیبافان این منطقه به رشتن کلافهای ظریف برای تیهة پارچه های نازک و زبر عادت داشتند ، چله های قالیچه را طوری گذاشتند که در هر اینچ 22×22 گره به دست می آمد و به این ترتیب قالیچه های تهیه کردند که از لحاظ ریزی بافت تا آن موقع در ایران نظیر نداشت .
در طرحهای قالی نائین آثار نفوذ طرح شاه عباسی ، که ملهم از نقشهای کاخهای اصفهان هستند به چشم می خورد .
در آمد این منطقه بیشتر از صنعت قالی بافی است . بیشتر این قالی ها ، توسط زنان در خانه ها بافته می شود.
در فرش های نائین در صد بالایی کرک مصرف می شود ، پشم و کرک این فرش ها از نظر ظرافت و کیفیت امتیاز بالایی دارد . الیاف پشم نائین ظریف تر و نرم تر از پشمی است که معمولاً در سایر نقاط فلات ایران به دست می آید .
رنگها : رنگهای مشخصه قالیهای نائین از درجات مختلف آبی روشن ، سفید ، شیری ، خاکستری روشن و گاهی در فرشهایی ، در زمینة آنها آبی تیره ، قهوه ای یا ندرتاً قرمز بکار می رود .
البته در فرشهای نائین آبی روشن ، کرم و بژ دیده می شود و در زمینه قالیها ، عدم استفاده از قرمز قرمز لاکی کاملاً مشخص است و قالی به رنگ لاکی و طلایی به ندرت دیده می شود .
تعداد رنگهای مصرفی در فرش نائین 11 رنگ اصلی و 4 رنگ فرعی است که بعضی ها آن را 9 رنگ اصلی و 3 رنگ فرعی می دانند .
رنگرزی : اصولاً الیاف در این منطقه به دو روش طبیعی و شیمیایی رنگرزی می شود ، که می توان مهم ترین شهرت ا ین فرش ها را مدیون این کیفیت رنگرزی دانست .
رنگ های طبیعی از موادی چون پوست انار ، پوست گردو ،روناس ،اسپرک ، برگ مو ، نیل و غیره بدست می آورند .
گره : بافت فرشهای نائین دارای گره فارسی است و دو پود زیر و رو می باشند .
نقص هایی چون کجی ، سره ، نزدن پود ، دو دست شدن ، چند رنگی ، غلط بافی ، بسیار کم دیده می شود و اصولاً کیفیت بافت تا حد استاندارد است .
تار و پود این قالیها از نخ تابیده بسیار ظریف و یا ابریشم طبیعی است ،چون در این فرشها از پشم و یا ابریشم به صورت مخلوط استفاده می شود ، سطح فرش گاه ناهموار می نماید بنابراین پرز این قالی را کوتاه تا بسیار کوتاه می چینند .
چله: نخ چلة مصرفی ، بیشتر نخ پنبه ای است و گاهی از چله ابریشم مورد استفاده است . در واقع همان نخ چله ای که در مناطقی چون اصفهان و کاشان مصرف می شود البته هم اکنون استفاده از چله ابریشمی بسیار زیاد و رایج شده است .
دارها : عموماً دارها در این مناطق چوبی است که در حال تبدیل شدن به فلزی است روش نصب دار و چله کش و پایین کشی فرش ، مشابه مراکزی نظیر اصفهان و کاشان است . دارهای این منطقه عمودی می باشد .
کارگاهها : اصولاً کارگاههای متمرکز در این مناطق بسیار کم است ، بیشتر فرش ها بوسیله بافندة در خانه ها بافته می شود ، ولی در کارگاههای موجود اصول استاندارد از نظر روشنی و پر نور بودن محیط و همچنین بهداشت دیده می شود .
طرح ها ونقش ها : اصلی ترین نقش های نائین ، شاه عباسی لچک ترنج با استفاده از ترکیبات اسلیمی و ختایی و نقوش با سنتی ترین طرح های ایرانی رابطه دارد .
نقش ها شباهت زیادی به طرح های قالی های اصفهان دارد . از دیگر نقوشی که در بافتها دیده می شود نقش گنبد ، افشار ، محرابی ، درختی ، لچک ترنج ، کتیبه یی است .
ابزارها : این فرش ها بیشتر با دست بافته می شوند از دفتین فارسی و قیچی فارسی نیزبرای کوبیدن و چیدن استفاده می شود .
مواد : یشترین مواد مصرفی در این فرشها پشم و ابریشم است که مقداری از آنها به صورت سنتی در داخل تهیه می شود و بقیه وارداتی است . که البته بیشترین مقدار مصرفی پشم از پشم بومی خود منطقه می باشد و ابریشم یا از چین وارد می شود و یا از منابع داخلی خریداری می شود .
مصاحبه با دبیر انجمن اتحادیه فرش اصفهان :
به طور کلی می توان گفت : شباهت فرش اصفهان و نائین بسیار زیاد و نزدیک بهم است چه از نظر مواد اولیه و چه از نظر نوع طرح و بافت که البته در مصاحبه ای که با اعضای انجمن اتحادیه فرش اصفهان انجام شد ، تفاوتهای کمی مشاهده می شود و آنها اعتقاد دارند نائین یکی از مراکز فرش بافی اصفهان است و از زمان قدیم اینگونه بوده و هست . فرش نائین فرشی است با هویت و با سابقه که در منطقه موفقیت محلی و بومی زیاد دارد از نظر کیفیت ، ثبات رنگ، ابعاد و استحکام و صحت و دقت نقشه بسیار خوب است . که البته در حال حاضر به خاطر رقابت های زیاد و بازار جهانی مقداری از کیفیت آن کاسته شده و یکی از دلایل آن این است که فرش نائین یا با نام فرش نائین در اقصی نقاط ایران بافته می شود و به نام فرش نائین ، اصفهان به فروش می رسد .
در مصاحبه ای که با آقای ماهانی دبیر انجمن اتحادیه فرش اصفهان انجام گرفته است ، که با حوصله و صبر و همچنین با داشتن مشغله فراوان مرا پذیرا شدند به نکات زیر اشاره شد :
* مختصری در مورد فرش اصفهان و نائین شرح دهید ؟
فرش نائین به علت قرار گرفتن در منطقه کویری اصولاً دارای رنگهای روشن است و فرش اصفهان چون کشش به سمت جلگه ای دارد از تنوع رنگ بیشتری برخوردار است ، مواد اولیه در هر دو فرش کرک و ابریشم است و نوع طرح و بافت شبیه به هم می باشد .
* مواد مصرفی شامل پشم و کرک و ابریشم چگونه تهیه می شود ؟
کرک اصفهان وارداتی است ، پشم 18 تا 26 میکرون اروگوئه ریسندگی شده و تبدیل به کرک می شود . ابریشم مورد استفاده دو نوع می باشد یکی تولیدی ایران که برای قالی های تمام ابریشم مورد استفاده قرار می گیرد که این ابریشم در اطراف اصفهان برای قالی های این منطقه تولید می شود که این ابریشم بسیار کیفیت خوبی دارد و به این دلیل بهتر است که با آب و هوای این منطقه سازگار است و با فرش های این منطقه بسیار هماهنگ است زیرا رنگ کردن این ابریشم بسیار راحت تر است چون می دانیم چگونه ابریشم را بتابیم و همچنین عمل آوردن ابریشم برای رنگ طبیعی هماهنگ است ولی ابریشم دوم که از چین وارد می وشد اولاً کیفیت آن بسیار مرغوب نیست دوماً با رنگهای طبیعی هماهنگ نمی شود بیشتر با رنگهای شیمیایی هماهنگ است .
از ایشان خواستم برای بازدید مرکز تولید ابریشم مرا راهنمایی کنند ، که ایشان فرمودند فصل تابیدن ابریشم اوایل اردیبهشت تا اواخر خرداد می باشد و البته این ابریشم به میزان خیلی کم تولید می شود ، دو محل تولید پیله در منطقه نجف آباد و نطنز واقع شده و محل تابیدن ابریشم یکی در داخل اصفهان و دیگری در اطراف نجف آباد است . البته ابریشم چینی در اصفهان مصرف می شود ولی برای قالی های درجه 2 و 3 که البته گاهی از ابریشم روسی نیز مصرف می شد ولی قالی های مرغوب اصفهان از ابریشم خود اصفهان استفاده می کنند . پشم اصفهان کلاً وارداتی است و عملیات ریسندگی و تابیدن همگی در خود اصفهان انجام می شود .
و اما ابریشم مورد استفاده در قالی نائین اکثراً وارداتی است از چین وارد می شود و رنگ نمی شود اصولاً سفید بافته می شود .
پشم این منطقه بومی می باشد و در خود نائین رنگرزی می شود رجشهار این فرش ها اکثراً 9 لا و 6 لا می باشد .
* کارگاهها و مراکز بافت فرش نائین و اصفهان چگونه است ؟
80 درصد کارها در خانه بافته می شود ، کارگاه بسیار کم است و بیشتر تولید کننده ها به علت مسائل بیمه بافنده و اداره کار و ... کارگاههای خود را مصرفی نمی کنند .
در مناطق نائین و اصفهان اکثر قالی ها توسط بافنده های خانم در منازل بافته می شود کارگاه متمرکز بسیار کم است و مهم ترین مسئله این است که کار قالی بافی با قانون کار هماهنگی لازم را ندارد و خود به خود نفی می شود .
*نوع و جنس دارها در منطقه اصفهان و نائین چگونه است ؟
دارها در هردو منطقه عمودی است ، جنس آنها چوبی است ولی در حال تبدیل شدن به فلزی است ، در هر دو منطقه به یک صورت چله کشی می شود و به علت اینکه کار به صورت خانگی چله کشی زمان خاصی ندارد .
* در مورد گره در این دو منطقه توضیحی بدهید ؟
نوع گره در هر دو منطقه فارسی باف است .گاهی در بعضی فرش های درجه 2 و 3 اصفهان و در خیلی از فرش های نائین جفت بافی دیده می شود .
در مورد نخ مصرف چله ها توضیح بدهید ؟
هم اکنون اکثراً فرشهای اصفهان چله ابریشمی دارند که استحکام بسیار زیاد دارد ولی در نائین از چله نخ پنبه ای استفاده می شود .
محاسبة مقدار چله بصورت تجربی است و اصول خاصی ندارد ،اصولاً برای قالی 2×3 20 تا 100 تایی ابریشم 18 لا استفاده می شود برای همین قالی 18 تا 100 تایی ابریشم 24 لا مصرف می شود و برای 16 تا 100 تایی ابریشم 27 تا 30 لا مورد مصرف قرار می گیرد.
* اصلی ترین نقوشی که در حال حاضر در این مناطق بافته می شود ، چه طرحهایی است ؟
در منطقه اصفهان دو نوع طرح بافته می شود یکی لچک و ترنج عباسی که از قدیم رایج بوده و هست و دیگری طرح های نو ، که خود به دو دسته نوگرا و نو آور تقسیم می شوند که طرح های نو گرا هیچ اصول خاصی ندارد و با هیچ مقیاس فرش هماهنگ نیست و طرح های نوآور و طرح های قدیمی یا فراموش شده را با دیگری تغییر و تحول به صورت طرح جدید در آورده اند و محور استفاده قرار می گیرد .
در منطقة نائین هم اکثراً همین طرحها بافته می شود .
آقای ماهانی تعداد رنگ هایی که در طرح ها وجود دارد چند تا است ؟
قالی اصفهان اصولاً 10 رنگ است که اصطلاحاً به 7 رنگ معروف است ولی قالی 13 رنگ نیز متداول است التبه بدون احتساب پرده های رنگی . قالی های نائین نیز از 10 رنگ بیشتر نمی شود که البته سرمه ای ولاکی نیز جزء آن حساب می شود که خیلی کم مصرف می شود .
بطور تقریبی ، ابعاد و اندازة قالی های که در اصفهان و نائین بافته می شود چقدر است ؟
در اصفهان : 70×110 پشتی ، 80×125 زرع و چارک ، 110×165 زرع و نیم ، 160×240 قالیچه ، 30/1×2 هفت چارک و قالی های 2×3 و 4×3 و 5/2×5/3 اصولاً بافته می شود .
و در منطقه نائین : 100×150 زرع و چارک ،30/1×2 زرع و نیم ،5/1×5/2 قالیچه و قالی 2×3 ،4×3 ، 5/2×5/3 رایج است .
* نخ پود چگونه استفاده می شود و جنس آن چیست ؟
اصولاً با دست رد می شود در هر دو منطقه و جنس آن از پنبه می باشد .
لطفاً در مورد رنگرزی خامه و الیاف این مناطق شرحی بدهید ؟
کارگاههای رنگرزی شیمیایی و طبیعی وجود دارد که گاهی در کارگاهها هر دو روش رایج است که از موادی چون پوست گردو ، پوست انار ، روناس ،اسپرک ، برگ مو، قرمزدانه و .... استفاده می شود و بریا دندانه به علت اینکه قره قورت های جدید دارای آرد است از جوهر لیمو یا سرکه استفاده می شود ولی متأسفانه در نائین اکثراً از رنگهای شیمیایی استفاده می کنند در حال حاضر و این برای این فرش با این قدمت و شهرت تأسف آورد می باشد .
زیرا ثبات و دوام رنگ طبیعی بسیار زیاد است و هر چه از فرشی که با الیاف رنگ شده طبیعی بگذرد رنگ آن پخته تر و زیباتر می شود .
جناب آقای ماهانی ابزارهای بافت و عیوب فرش اصفهان و نائین را ذکر کنید ؟
اصولاً فرش ها با دست بافته می وشد و با تیغ بریده می شود ، دفتین ها و قیچی ها فارسی است و هر چه تیغة قیچی پهن تر باشد کوتاه تر می چیند الیاف را و فرش ظریفت تر می وشد . این روش در هر دو منطقه وجود دارد . از عیوبی که در فرش های این دو منطقه می توان نام برد شکستگی نقشه ، پاره شدن نخ چله و ترمیم نشدن آن ، جمع شدن و باز شدن دست بافنده در عرض قالی ، نا متعادل بودن دست قالی باف در طول قالی و همچنین جفت بافی که در فرش نائین بسیار زیاد رایج شده است .
* از چه رنگهایی در فرش اصفهان و نائین بیشتر استفاده می شود ؟
در فرش اصفهان از رنگ کرم ،سرمه ای ، لاکی ، آبی و اصولاً رنگ حاشیه و ترنج را یکی می گیرند یا هم خانواده می بافند و رنگ لچک را رنگی انتخاب می کنند که یک ارتباط بین زمینه و حاشیه برقرار می کند .
در فرش نائین از رنگ کرم ، بژ ، تا حدودی سرمه ای استفاده می شود .
که البته با بازار امروز و وجود متقاضی خارجی و تنوع طلبی مشتریان ، هم اکنون فرشهایی با رنگ های مختلف و تنوع زیاد بافته می شود تا سلیقه مشتری را برآورده کند .
از جمله نکاتی که در مورد فرش نائین می توان گفت این است که از نظر کیفیت افت کرده و در بیشتر مناطق ایران بافته می شود و به علت رنگ های کم رنگ و کرم که بیشتر باب سلیقه روز است مورد مصرف قرار می گیرد واینکه قیمت آن نسبت به فرش اصفهان بسیار ارزان تر است ،خریدار زیادتری دارد .
فرش اصفهان در خود اصفهان و گاهی در اطراف مثل نجف آباد ، حبیب آباد و دولت آباد بافته می شود .
آقای ماهانی از قالیبافان معروف این مناطق به چه کسانی می توان اشاره کرد ؟
نائین به آقایان حبیبیان ، مفیدی ، پهلوان صفا ،قاسمی ،کسائیان که از نام آوران قالی بافی منطقه نائین می باشد و در اصفهان به آقایان صیرفیان ، صفر زاده ، حقیقی ، میرزا امامی ،حسن در دشتی ، دکتر حکمت نژاد ،عصاچی ، عباس در دشتی ،نقش بند ، مهدی ایی ،کام خواه ، داوری ،مکاری ، ماهانی ، تاجی ، ذولفقاری اشاره کرد .
فهرست منابع
فرش ایران (مجموعه از موزه فرش ایران ) : تالیف لیلا دادگر
قالی ایران : سیسیل ادواردز ، ترجمه مهین دخت صبا
قالیها و قالیچه های شهری و روستایی ایران : اریک اشنبرز
فرش نائین : شیرین صور اسرافیل
اتحادیه فرش اصفهان
سایت علمی پژوهشی فرش ایران www.rugart .org
مجله فرش ایران