مقدمه

فرشهای قدیمی به دم بخش عمده تقسیم بندی می شوند : 1ـ تخت باف یا نمونه پرده ای 2ـ فرشهای پرز دار . از فرشهای تخت باف نویسندگان یونان قدیم و رم نیز نام برده اند .

فرشهای پرزدار در حدود هزار سال قبل از میلاد در اطراف مغولستان بوجود آمده اند و پس از آن توسط کوچ عشایر به خاور میانه ( بویژه ایران و ترکیه ) آورده شده اند . صادرات فرش پرزدار به طرف غرب اروپا و ورود آن به شهر مورز در اسپانیا نتیجه جنگهای صلیبی در قرن 11 تا 13 و سفرهای مارکوپولو و بازرگانان ونیزی به شرق در قرن 13 به بعد بود .

تولیدات فرشهای پرزدار در اروپا در قرن 12 در اسپانیا شروع شد و مقدار کمی از آن نیز تا قرن 17 باقی ماند تا زمانیکه پلند ، رومانی  ، ایتالیا ، سوئد ، انگلیس و فرانسه توسعه صنعتی یافتند . از مراکز اصلی فرشبافی در فرانسه میتوان Savonneire   و Aubusson  و در انگلیس ، Wilton  و Axminster   را  نام برد . فرشهای تخت نیز در شمال آمریکا بوسیله بومیان آمریکایی در قرن 16 و بعدها بوسیله مهاجرین اروپایی بافته شد . توایدات صنعتی فرشهای پرزدار از نیمه دوم قرن 19 در ایالات متحده شروع شد . 

دار قالیبافی

فرشهای تخت و فرشهای پرزدار هر دو روی دستگاهی که در طی قرنهای متمادی قاعده کلی آن کمی تغییر پیدا کرده بافته میشوند . چار چوب اکثر دارهای عمودی چوبی هستند که تارهای عمودی فرش را تحت کشش نگه میدارند . این دستگاه به بافنده اجازه میدهد روی تخته ای ( نیمکت ) در جلوی دار بنشیند . تارهای افقی از زیر و روی تارهای عمودی عبور کرده و گره ها روی آنها بافته میشوند .در بافتن از پائین به بالا بافنده میتواند تخته ای را که بر روی آن نشسته بهسمت بالا حرکت دهد .

دار افقی دوقسمت دارد که توسط میخ به زمین کوبیده میشود و همچنین به آسانی نیز حمل می گردد ، بنابراین توسط عشایر چادرنشین جابجا میشود . بافندگان (معمولا دو نفر ) روی قسمت بافته شده و در امتداد بافت می نشینند .

در طی انقلاب صنعتی روشهای قدیمی بافت فرشها بر روی دارهای دستی از میان رفت و در بسیاری از مراکز اصلی بافندگی این کار توسط اختراعات بزرگ که در ابتدا بوسیله انرژی الکتریسیته کار می کردند صورت گرفت .

فرشهای تخت باف قدیمی

فرشهای تخت باف به دو بخش اصلی تقسیم می شوند که شامل گلیم و سوماک می باشند . مراکز اصلی بافندگی گلیم ترکیه و ایران میباشند . گلیم ها بوسیله تارهای افقی در جلو و تارهای عمودی به صورت یکسان در عقب بافته شده و توسط شانه به پائین کوبیده می شوند . مرکز اصلی بافندگی سوماک نیز شمال غربی ایران و قفقاز می باشد . در بافت سوماک تارهای افقی از روی دو تار عمودی می گذرند و قبل از اینکه دور تار جفت بچرخند به دور آنها  می گردند .

نقش مایه ها و واگیره ها هر دو بوسیله روشهای مختلف بافت و رنگهای گوناگون تار و پود خلق می شوند . مدلهای مختلف گلیم و سوماک با پشم بافته میشوند ، البته در بعضی از موارد با پنبه و ابریشم نیز تولید میگردند .

فرشهای پرزدار قدیمی

فرشهای پرزدار توسط کشش تارهای عمودی به صورت موازی روی دار تولید میشوند . تکه های نخ نیز از عرض فرش روی تارهای جفت گره زده می شوند . پس از تکمیل یک ردیف گره در عرض فرش پود را از زیر و روی تارهای عمودی می گذرانیم و قبل از اینکه ردیف بعدی پرزها را ببافیم به وسیله  شانه ( دفه ) آن را می کوبیم . اندازه یک پرز معمولا پس از هر گره کوتاه می شود و دوباره بعد از تکمیل یک ردیف گره نیز این کار را انجام می دهیم .

در فرشهای پرزدار نقش سایه ها و واگیره ها توسط استفاده از پود در بافت و رنگ کردن یک یا چند لا از خامه ها و ترتیب قراردادن گره ها با رنگ های مختلف درجاهای مختلف خلق می شوند گره ها به سه قسمت عمده تقسیم می شوند : 1ـ گره ترکی 2ـ گره فارسی (سنه)3ـ گره جفتی ، به شرح در صفحه 166

پایان گلیم ، ریشه و نخهای اطراف

معمولا پایان کار فرشهای تخت و فرشهای پرزدار مانند پایان گلیم شناخته شده اند . در فرشهای تخت بافت بخش اصلی فرآیند پایان در این است که به جهت سر ریشه ها یا منگوله ویا گیس باف کردن پس از بافت تارهای عمودی بیشتر از پود ها امتداد می یا بند.

ریشه ها فقط به جهت تزئینات فرش نمی باشند بلکه از دست بافته و پرزهای فرش محافظت می کنند. کناره (شیرازه ) فرش نیز توسط نخهای اطراف فرش را تزئین کرده محکم نگه  می دارد. معمولا کناره عبارت اند از بستن یک یا چند نخ تار توسط پودها . (اگر بیش از یک تار باشد نخها به دور آن می پیچند) . ترتیب قرار گرفتن پودها نیز به صورت یک در میان و پیچیدن به ور تارهای عمودی در بافت به شکل 8 (هشت) می باشد که بصورت جداگانه از میان تارهای جفت عبور می کنند .

مواد رنگها‌

تا قرن 19 همه نخها توسط جوهر گیاهان و حیوانات رنگ می شدند . به عنوان مثال : قرمز دانه رنگ قرمز ، گیاه جوشانده رنگ سبز ، پوست درخت بلوط رنگ قهوه ای ، نیل رنگ آبی و برگ مو رنگ زرد را شامل می شدند .

همه می توانند برای به دست آوردن طیف وسیع رنگها آنها را با یکدیگر ترکیب کنند . مزیت اصلی این مواد رنگزا زیبایی خوشایند و آهنگ ملایم آنها است .

رنگهای ثابت نیز در بیشتر موارد در مقابل کم رنگ شدن دوام زیادی دارند ولی این مواد رنگزا با اختراعی مبنی بر ارزانی مواد رنگ زای آنیلینی در سال 1856 با ترکیب قطران زغال سنگ کنار گذاشته شدند . اکثر مواد رنگزای آنیلینی ثبات ندارند و بعد از مدتی رنگ آنها اساسا عوض می شود آنها همچنین نسبت به رنگهای گیاهی و حیوانی همتای خود در ظاهر بسیار تند و زننده هستند .

مواد رنگزای آنیلینی نیز در سال 1920 با ثبات مواد رنگزای کروماتیک از میان رفتند ولی اخیرا مواد رنگزای گیاهی به دلیل بی نظیر بودن در ملایمت و شفافی رنگ به مقدار زیادی احیاء شدند .

ابزار و مواد

شما برای تعمیرات (مرمت) جزئی یک فرش یا قالی کهنه و قدیمی به چند ابزار احتیاج دارید و همه آن ابزار در خرازی ها و فروشگاه های فلز آلات در دسترس شما هستند . مقدار مواد مورد نیاز به میزان زیادی به نوع تعمیر و مشکلات تمیز کردن سطح کار شما مربوط می شوند .

ـ اتو : همراه با کاغذ خشک کن برای بر طرف کردن لکه های گوناگون استفاده می شود .

ـ انبردست : یا دم باریک برای کشیدن سوزن نخ از وسط پرز فرشها در زمان مرمت استفاده می شود .

ـ قیچی : جهت آراستن پرزها استفاده می شود . برای پرزهای کوتاه قیچی هایی که تیغه راست دارند و برای آرایش دیگر پرزها قیچی هایی که لبه دار هستند و تیغه منحنی دارند. (معمولا شما می توانید با خرید قیچی هایی با لبه تخت به هدف خود برسید ) ضمنا یک قیچی زنانه 20 سانتیمتری نیز برای کارهای گوناگون مفید است .

ـ سوزنها : شما برای مرمتهای گوناگون قالی به مجموعه ای از سوزنهای راست و منحنی احتیاج خواهید داشت . برای کار با نخهای کلفت سوزنهای با سوراخ بزرگ انتخاب میشوند. شما به سوزنهای مخصوص مرمت با سایزهای 20و22 و سوزنهای خیاطی با سایزهای 2و6و8  احتیاج خواهید داشت .

ـ انگشت دانه : در هنگام مرمت قالی بسیار ضروری است. بعضی وقتها برای فشار دادن سوزن در برگشت از پرز فرش احتیاج به نیروی زیادی دارید و انتهای سوزن خیلی آسان به انگشت شما آسیب میرساند .

شما همچنین به وسایل دیگری نظیر: فرشزن ، جارو برقی ، خاک انداز و جارو ، سشوار ، چاقوی کمکی، گیره چوبی بزرگ ، طناب لباس ، سوزن کلفت ، موچین ، چکش ، میخ فرش و تیوپ مقوایی احتیاج خواهید داشت . 

مواد

ـ پشم یا ابریشم : جهت مرمت پرزها و  تعمیر ریشه های اکثر فرشها و قالی ها استفاده میشوند . جهت هماهنگ کردن رنگها و اثر نخهای جدید کوشش و دقت کنید تا مانند نمومه اصلی شود .

ـ نخ خیاطی کتان و پنبه ای  در هنگام انواع  مختلف مرمتها با ساختارهای گوناگون نخهای مقاوم پنبه و کتان لازم می شود. این نخها با وسعت انتخاب رنگ و ضخامت در دسترس می باشند و باید با دقت با نخهای مشابه هماهنگ شوند .تا مانند نمونه اصلی گردند.

ـ موم : برای لیز کردن و نرم کردن سوزنها و نخهای پنبه و کتان استفاده می شود .

شما می توانید از شمع مومی که در بسته های کوچک و دو قسمتی فروخته می شوند استفاده کنید.

ـ کاغذ خشک کن سفید :‌ درزمان آزمایش ثبات رنگها استفاده می شود همراه با اتو در تمیز کردن اجسام ریخته شده روی فرش و جهت بر طرف کردن چربیها و روغنها استفاده می گردد.

ـ‌ شامپو فرش :‌ برای تمیز کردن  فرش و قالی استفاده می شود.

ـ‌ دترژانت پشم :‌ در مواقع خاص استفاده می شود. دترژانتها با کیفیت عالی جهت بر طرف کردن لک استفاده می گردند.

ـ‌ گرد سیب زمینی :‌ جهت  رنگبری در مواقع خاص استفاده می گردد.

ـ‌ نمک : برای برطرف کردن لک

ـ‌ سرکه سفید :‌ برای بر طرف کردن لک

نظافت عمومی فرش و نمای آن

جهت به حداکثر رساندن عمر فرش و قالی و برای حفاظت الیاف در برابر خسارت شما باید فرش را بطور منظم پاکیزه نگاه دارید.

شما جهت نظافت اجسام گوناگون وقت زیادی صرف می کنید مثلاً اگر یک قطعه فرش لهستانی از دیوار خانة‌ شما آویزان باشد یا یک تختة‌  باریک چوبی و یا رومیزی ،‌آنها بسیار کم  توجه بیننده را به خود جلب می کنند ولی آسیب دیدگی یک فرش که از آن برای پوشش کف اتاق استفاده می شود بسیار قابل توجه است. همچنین جهت تمیز باقی ماندن فرش و قالی برای مدتهای زیاد در انبارها و محیطهای روستایی نگهداری
 می شوند و این در حالی است که در شهرها همیشه آلودگی هوا مانند دیواری بلند  فضای شهر را مسدود کرده است.

علاوه بر نظافت  منظم فرشها و قالی ها شما باید به لکه های اتفاقی روی فرش خیلی زود رسیدگی کنید. عموماً اجسام متعددی بر اطراف خانه جهت دکور استفاده می شوند که می توانند از زیبایی رنگ و طرح فرش بکاهند همانطور که آنها می توانند به الیاف آن  آسیب وارد کنند. سناریوی یک نمایش می تواند دلیل مناسبی برای درست اجرا  نشدن آن باشد بر همین اساس قالیها و فرشهای لهستانی و تخته های باریکی که به دیوار آویزان شده اند اگر بدون دقت و بدون نظم و ترتیب و فقط جهت پر کردن دیوار و همچنین اگر به روشهای غلط به دیوار کوبیده شوند به آنها آسیب می رسد.

شما قبل از شستن یا برطرف کردن لکها از روی فرش یا قالی باید ثبات رنگها را آزمایش کنید و البته اهمیتی ندارد که چند قسمت فرش آسیب دیده باشد . اگر هیچ رنگی پس نداد شما باید جاهای آسیب دیده را به یکی از روشهای متعدد شستشوی فرش بوسیلة‌ یک متخصص فرشهای کهنه  تمیز کنید . شرکتهای قالی شویی در شستن فرشها دقت
نمی کنند.

عموماً مواد شیمیایی قوی که در شستن فرشهای جدید استفاده می شوند سبب آسیب دیدگی به فرشهای کهنه می گردند به غیر از گرد گیری فرشها هر گز برای شستن فرشهای نادر و با ارزش به تنهایی و بدون  یک متخصص شستشو برای انجام دادن این کار اقدام نکنید .

گردگیری فرشهای کوچک و بزرگ

همیشه قبل از شستشو و بر طرف کردن  لکه ها باید فرشها گرد گیری شوند. برای برطرف کردن تکه های خاک و کثیفیها که در یکجا جمع می شود باید بسیار دقت کرد چون در اثر آنها  الیاف به تدریج  فرسوده می شوند همچنین در اثر آنها تخم بید  میتواند در الیاف رشد و نمو کند .

ـ‌ جهت گردگیری فرشهای کوچک و بزرگ آنها را در هوای آزاد و روی یک طناب لباس کلفت آویزان کنید. زمانی مناسب در روز برای  خشک کردن آنها انتخاب کنید و تکه ها را بصورتی آویزان کنید و تا آنجا که ممکن است قسمت کوچکی از آنها روی هم افتاده باشند. برای اینکه ممکن است پشت آنها در معرض آسیب قرار گیرد.

ـ مدل قدیم فرشزنها نیروی زیادی برای ضربه زده به فرشها نداشت. هرگز از عصا یا چوب برای ضربه زدن به فرش استفاده نکنید. البته نیروی زیاد و پهن کردن مساحت زیادی از فرش و ضربه زدن به آن به الیاف خسارت وارد می کند. به روی فرش ضربه نزنید. شما فقط در صورتی موفق خواهید شد که جهت بر طرف کردن گرد و خاک به عمق پرز یا بافته ضربه بزنید.

ترجمة‌ بخشی از کتاب

Care & Repair  Of  Antiques & Collectables

 نوشتة‌

Judith  Miller   

انتشارات

 Mitchell  Beazley