وضع موجود

در دوران معاصر سازمانهای کثیری در زمینه فرش ایجاد شدند و وجود مؤسسات و ارگانهای دولتی از قبیل وزارت بازرگانی با داشتن واحدهائی از قبیل : شرکت سهامی فرش ایران ، مرکز توسعه صادرات ، مؤسسه مطالعات و پژوهشهای بازرگانی ، سازمان نمایشگاههای بین المللی و کمیسیون نرخ گذاری ، وزارت جهاد سازندگی با زیر پوشش قرار دادن کلیه قالیبافان روستائی کشور و ایجاد شرکتهای تعاونی قالیبافی و کمیته های صنایع روستائی ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با داشتن موزه فرش ایران ، سازمان میراث فرهنگی و مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی ، وزارت صنایع با استقرار سازمان صنایع دستی ایران و مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران ، از مراکز دست اندرکار امور مربوط به فرش هستند .

مجامع حرفه أی و صنفی از قبیل اتحادیه صنف فرش فروشان ، اتحادیه صادرکنندگان فرش ایران ، اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران ، اتحادیه بازرگانان فرش دستباف در آلمان غربی ، مؤسسات اوقافی ، مذهبی و خیریه از قبیل کمیته امداد امام خمینی ، آستان قدس رضوی ، سازمان بهزیستی ، مؤسسات آموزشی و دانشگاهی از قبیل دانشکده هنر دانشگاه الزهراء و مجتمع هنر و شرکتهای عدیده ای که در زمینه پشم ، نخ ، ابریشم به کار اشتغال دارند نیز از این دسته هستند . صنعت فرش در دوران نیم قرن اخیر گواینکه شاهد گسترش و سرمایه گذاریهایی در نقاط محروم کشور بوده است ولی از سه عامل مهم که در خط مشی این صنعت مؤثرند رنجور بوده است :

الف – وجود مراکز مختلف تصمیم گیری بوسیله سازمانهای مشروحه فوق

ب – رقابت مکارانه و اقتباس از نقوش قالی ایران بوسیله کشورهای تولید کننده فرش دستباف .

پ – تقلب در بافت و رنگ فرش که از نیم قرن پیش شروع شده و متاسفانه هنوز هم در برخی نقاط دیده می شود . بررسی نهادهای فرش به همراه آمارهای ذیربط که در کار این مجموعه در صفحات آتی می آید نمایانگر وضع موجود است .

دستمزد و مواد قالیبافی

قالیبافی طبیعتاً شغلی کارمزدی است ، متجاوز از نیمی از قیمت تمام شده قالی صرف دستمزد می شود ( چنانچه کیفیت فرش بالا باشد سهم دستمزد بیشتر از این خواهد بود ) قالیبافان در شمار پائین ترین طبقات درآمدی شاغلین کشور هستند . فشار بیکاری و فقر این گروه را به قبول کمترین مزد واداشته است . یادآوری این نکته ضروری است که بالا بودن سهم دستمزدها در کل هزینه تولید مخصوصاً در سالهای اخیر به معنی بالا بودن کلی دستمزدها در قالیبافی نیست . مؤسسات تولید کننده فرش از قبیل شرکت فرش و شرکتهای دیگر بیشتر به تکبافی پرداخته اند .

طبق طرحی که مدتی با جدیت دنبال شد . در شرکت فرش قالیبافان در سود قالیبافی شریک شدند . براساس طرح مذکور شرکت فرش مواد اولیه و ابزار بافت و نقشه و همچنین مبالغی به عنوان علی الحساب در اختیار بافندگان قرار می دهد و پس از آن قالی بافته شده را قیمت و شرکت معادل 12% قیمت آن ( 10% برای خدمات ارائه شده و 2% جهت رفاه حال قالیبافان در زمینه بهداشت و درمان ) را برداشت می کند و پس از کسر بهای مواد اولیه تحویلی و علی الحساب پرداختی بقیه را تا نرخ ارزیابی به قالیباف پرداخت می نماید .

دستمزد قالیبافی در ایران براساس مقاطعه کاری و یا کارمزدی معمول بوده است . قالیباف به تناسب رجهای فرش نرخ معینی را در مقابل مقدار فرش بافته شده که معیار آن ممکن است « قبال » ، « مقات » ، « رج » ،          « ذرع » ، « مربع » ، « متر مربع » باشد ( البته به نسبت محل ) مزد خود را دریافت می کند .

اجرتها در کار قالیبافی بسیار متفاوت و از منطقه أی به منطقه دیگر فرق می کند . به موجب گزارش جهادسازندگی دستمزد روزانه یک قالیباف در ترکمن صحرا روزانه بین 30 تا 40 تومان در  مقابل 16 ساعت کار         بوده است و به موجب گزارش مدیر تولید شرکت فرش ، اجرتها ، در سال 1360 در این شرکت به قرار زیر است .

نوع فرش                                   اجرت بابت یک متر مربع ( ریال )

30 رجی                                               35000  - 25000

35 رجی                                               45000  - 35000  

40 رجی                                              60000 - 45000

50 رجی                                              150000  - 80000

60 رجی                                               350000 - 250000

به موجب بررسی انجام یافته در سازمان صنایع دستی ایران در سال 1368 ، دستمزد یک نفر قالیباف براساس معیار قالی 30 رجی متر مربع 25000 ریال تا 40000 ریال بوده است . در سال مذکور قیمت تقریبی مواد و ابزار قالیبافی به قرار زیر تخمین زده شده است . ( تقریب به خاطر اینکه سطح قیمتها در کانونهای مختلف قالیبافی متفاوت است ) :

-                     خامه 6 دولا حدود کیلویی 600 تومان

-                      چله و پود ، حدود کیلویی 300 تومان .

-     نقشه چاپی در طرحهای مختلف از 300 تومان تا 1500 تومان                ( بسته به اندازه ) .

-     دار قالیبافی چوبی از 3000 تومان تا 12000 تومان ( بسته به اندازه ) .

-     دار قالیبافی دولتی از 1500 تومان تا 8000 تومان ( بسته به اندازه ) .

-       نخ ابریشم وارداتی دولتی کیلویی 400 ومان ، آزاد 800 تومان .

-                     نخ ابریشم داخلی کیلویی از 300 تا 600 تومان

-        پنبه کیلویی از 120 تومان تا 170 تومان دولتی و آزاد 400 تومان .

-                      رنگ کیلویی 200 تومان دولتی و آزاد 2500 تومان .

بی شبهه می توان گفت با آنکه دستمزد قالیبافان در ایران مانند بسیاری از اقلام دیگر در قیاس با سالهای 45 و 50 متجاوز از 10 برابر شده است ولی غافل از این نکته نباید شد که دستمزد این رشته از صنعت همواره از متوسط کل مزد و حقوق و مزایای پرداختی به کارکنان کارگاههای صنعتی کمتر بوده است .

قالیبافان و دار قالیبافی

آمار جامع و دقیقی از تعداد قالیبافان در دست نیست . همه آمارها و حدسیات مربوط به سالهای گذشته است . سرشماری سال 1345 ، از مجموع 430 هزار خانواده یک تا ده نفره أی که به صنعتی مشغول بودند حدود 250 هزار خانوار یعنی 58% آنها را مشغول به کار قالیبافی نشان    می دهد . آمار سال 1355 مرکز آمار ایران توزیع کارگاههای قالیبافی را بر حسب طبقات کارکن طبق ارقام خلاصه شده زیر ارائه می دهد :

- تعداد کارگاهها ( بدون کارکن )                            539

- تعداد کارگاهه ( از 1 تا 9 کارکن )                      122437

- تعداد کارگاهها ( از 10 کارکن بیشتر )                  998

طبق ارقام فوق اگر متوسط کارکنان کارگاههای 1 تا 9 نفر را 5 نفر و کارگاههای با 10 کارکن و بیشتر را 25 نفر حساب کنیم کل تعداد قالیبافان در سال 1355 بیش از 737 هزار نفر می شود .

طبق سرشماری جامعه روستائی در سال 1352 با فرض دو قالیباف برای هر دار ، تعداد قالیبافان روستائی به 1090578 نفر می رسد . آمار مربوط به کارگاههای بزرگ صنعتی سالهای 59 و 1360 متاسفانه آمار کارگاههای قالیبافی را نشان نمی دهد . کارشناسان ، تعداد افرادی را که از صنعت فرش و صنایع وابسته به آن ارتزاق می کنند تا 8 میلیون نفر تخمین       زده اند . در سمینارهائی که در سالهای گذشته برگزار شده است ، مسئولین مؤسسات مختلف بیشتر روی عدد 8 میلیون نفر تکیه کرده اند . آمار سرشماری جامعه روستائی سال 1352 تعداد دار قالیبافی را 545289 نشان می دهد . طبق برآورد سال 1360 جهاد سازندگی تعداد دار قالیبافی در روستاهای کشور حدود 806 هزار است . در سمینار صنایع روستائی که در تیر ماه 1370 برگزار شد معاون صنایع روستائی وزارت جهاد اظهار داشت : « در سراسر کشور 120 هزار کارگاه قالیبافی با 240 هزار قالیباف در قالب 80 تعاونی تحت پوشش جهاد سازندگی است . این وزارتخانه با تولید 600 هزار متر مربع فرش در سال بزرگترین تولید کننده             فرش است … » 

در نمایشگاه بزرگ فرش که در خرداد ماه 1371 در تهران برگزار شد در محل جایگاه شرکت سهامی فرش ایران تابلویی نصب گردیده بود که آمار کلی قالیبافی در کل کشور را نشان می داد . این آمار که توسط واحد تحقیقات و آمار شرکت مذکور با همکاری جهادسازندگی تهیه شده است به قرار زیر است .

کل دارهای قالیبافی کشور                                          400/981 دستگاه

کل قالیبافان کشور                                                         000/1920 نفر

افراد شاغل در حرف جنبی این صنعت                                  000/450 نفر

تولید سالانه فرش دستباف                                     000/400/5 مترمربع

پشم شسته مورد مصرف در یک سال                                     25000 تن

نخ پنبه مورد مصرف در یک سال                                            15000 تن

ابریشم مورد مصرف در یک سال                                              800 تن

تعداد روستاهایی که به امر قالیبافی می پردازند .                  27108 روستا

بیمه

در سالهای اخیر وزارت کار با نظارتی که از طریق بازرسان خود معمول داشته قدمهای مؤثری در جهت بهبودی کارگاههای متمرکز قالیبافی برداشته است ولی چون مساله بهداشتی کردن کارگاههای متمرکز همچون اجرای قانون بیمه های اجتماعی برای قالیبافان عاملی برای افزایش هزینه تولید برای کارفرمایان است از این نظر برخی از کارفرمایان جهت کاهش هزینه تولید و افزایش سود دهی اکثراً به سفارشات تکبافی پرداخته اند و با بر پایی دار در خانه قالیباف ، از ایجاد کارگاههای متمرکز خوداری     کرده اند . اندیشه آنان این بوده است که قالیبافی در خانه قالیباف ، پرداخت بیمه های اجتماعی و رعایت حداقل سن و حداقل دستمزد را به دنبال ندارد .

در چند سال گذشته به خاطر حمایت از کارگاههای تولیدی کوچک و تشویق برقراری بیمه و تامین اجتماعی برای کارگران آن ، دولت پرداخت حق بیمه سهم کارفرما را برای حداکثر 5 نفر تقبل کرده است . بطوری که کارگاهی با 5 نفر کارگر از پرداخت حق بیمه سهم کارفرما معاف است . این قانون شامل کارگاههای قالیبافی نیز می شود .

کارگاههای قالیبافی از نظر رعایت بهداشت و اجرای مقررات کار نیازمند بررسی جدی هستند . کار در پشت دار قالی آن هم در کارگاههایی که بیشتر دخمه است تا محل مناسب کار ، فرساینده است و نیروی کار را زود از بین می برد . آماری از آذربایجان و کرمان گواینکه مربوط به سالهای گذشته است می تواند گواه این فرسایش نیروها باشد .

براساس برآورد سال 1348 از جمع کارگران قالیباف آذربایجان ، 92% کمتر از 35 سال ، 54% کمتر از 15 سال و 12% کمتر از 10 سال دارند . بیشتر کارگران ، زن هستند و از کودکان با وجود منع قانونی بهره گیری فراوان می شود . مردان به علت داشتن میدان وسیعتر برای پیدا کردن کار منظم و کم دردسر و درآمد بیشتر ، کمتر به کار قالیبافی جذب می شوند که در همین برآورد ، شمارشان بیش از 000/52 و شمار زنان بیش از 000/76  ذکر شده است . برآورد سال 1346 شماردارهای منطقه کرمان را 000/23 نشان می دهد که 000/11 آن در کانونهای شهری باف یعنی کرمان ، رفسنجان ، زرند و راور و …. مستقر است و 000/12 دیگر در کانونهای روستایی باف یعنی : سیرجان ، بافت شهر بابک و … از شمار 000/59 بافنده کرمان 000/32 نفر در کانونهای شهری باف و 000/27 نفر در کانونهای روستایی باف ( به صورت فصلی ) کار می کنند . 36% بافندگان نوع شهری و 28% نوع روستایی کمتر از 15 سال دارند . استادکاران 33 ، نویسندگان 21 و شاگردان و پرکن ها 46% بافندگان را تشکیل می دهند که بین استادکاران 62% بین 15 و 35 سال و بین نویسندگان 40% کمتر از 15

و 89% کمتر از 35 سال و بین شاگردان و پرکن ها 60% کمتر از 15 و 97% کمتر از 35 سال دارند و « رئیس شرکت فرش سعبه شهر کرمان              می گوید …… در مورد بیمه و از کارافتادگی کارگران فرش ، بایستی هر چه زودتر به وضع آنان رسیدگی شود . زیرا کارگران قالیباف به علت نشستن مستمر در روی داربست ، پس از مدتی کار دچار کجی استخوان ستون فقرات و عوارض مختلف از جمله از دست دادن بینایی می شوند و در بیشتر موارد به سن بازنشستگی نرسیده این پیش آمد ، روی می دهد » .   و « در حال حاضر برای شرکت فرش در حدود 400 نفر کار می کنند که 350 نفرشان بیمه و از مزایای آن برخوردارند …. سازمان بیمه های اجتماعی می گوید : کارگرانی که در خانه فرش می بافند بیمه کردن آنها به خاطر این که شیفتی و منظم بر سر کارشان حاضر نمی شوند قانونی نیست اما به نظر ما این حق کارگران است که بیمه شوند ، چون … بافنده در کنار انجام کارش در خانه به بچه اش و به امورات دیگر هم می رسد و احیاناً شبانه روز هم روی دار قالی کار می کند » .

بازار

« بازار داخلی تولید فرش با توجه به اتکای این کالا بر صادرات خارجی از سال 59 بشدت به سردی گرائیده و مشکلات جدی مالی ، زندگی صدها هزار نفر از تولید کنندگان فرش مخصوصاً بافندگان خرده پا را تهدید       می کند …. یکی از علل اساسی کمبود صادرات فرش ایران ، بالا بودن هزینه تولید این کالای صادراتی است » . در مورد بالا بودن هزینه تولید ، به عنوان مثال « در حال حاضر قیمت هر کیلو قرمز دانه که در سه سال پیش 500 تومان بود به 500/3 تومان رسیده است » . و « نقشه فرشی که 500 تومان بود حالا به 3 هزارتومان می فروشند » . میزان فرش صادراتی 10/9 تولید کل فرش ایران تخمین زده شده است . زمانی 80% این فرشهای صادراتی به ترتیب در کشورهای آلمان ، آمریکا ، انگلستان ، سؤئیس ، کویت ، و لبنان جذب می شده است .

البته به عامل بالا بودن هزینه تولید فرش ایران دو عامل دیگر یعنی تولید فرش ماشینی در کشورهای غربی که بیشتر با طرح ایرانی و به قیمت ارزان فروخته می شود ، و مهمتر از آن ، رقابت دیگر کشورهای تولید کننده فرش از جمله هند ، ترکیه و پاکستان که محصول خود را به قیمت ارزان عرضه می کنند نیز باید افزوده شود ». سپس … وزیر بازرگانی … چنین گفت : صادرات فرش از 700/ 14 تن در سال 52 به حدود 000/6 تن در سال 56 و 57 تنزل پیدا کرده و از این رقم 6000 تن تا سال 61 به رقمی معادل یک هزار تن تنزل پیدا کرده است » شک نیست که تاکنون تلاشهایی شده و می شود تا از کاهش صادرات فرش جلوگیری به عمل آید ولی نباید فراموش کرد که در عرصه رقابتها ، آن عامل بزرگ تهدید کننده فرش ایران  ندیده گرفتن هویت فرش ایران ( در سه زمینه : نقش ، رنگ ، بافت ) از سوی دست اندرکاران است . برای گسترش بازارهای داخل و خارج و افزایش هر چه بیشتر فروش قالی ، گر چه دوام فرش و قدرت خرید مردم نیز باید در نظر گرفته شود ولی تولید فرش به عنوان یک کار هنری نباید فراموش شود . یعنی سنتی که فرش ایران را در بازارهای جهان یکه کرده است . در گذشته ، گاهی برای فروش بیشتر فرش ، طرحهایی را با نقشهایی یگانه با سنت نقش پردازی قالی ایران و رنگهایی سست و ناهماهنگ به وجود می آوردند که از سوی کشورهای خارجی و به ویژه امریکا سفارش بازار خارجی و ندیده گرفتن ویژگیهای طرح و رنگ و بافت فرش ایران گر چه ممکن است اینجا و آنجا رونقی – البته موقت – به فروش فرش ایران بدهد  ولی به یکه بودن فرش ایران ضربه خواهد زد . سنت آن را در هم خواهد شکست و آن را به انحطاط خواهد کشانید . نکته دیگر اینکه هر گونه کوشش برای افزایش کیفیت قالی و در نتیجه تامین بازار برای فروش بیشتر آن ، از رسیدگی به وضع بافندگان قالی ، نمی تواند جدا باشد .

اهمیت فرش ایران

بی شبهه این سخن گزافه نیست که هیچ برنامه أی بدون تحقیق و بررسی دقیق و توجه به « اهمیت » آن نمی تواند پایه أی استوار یابد و مراحل پیش بینی شده را در زمانهای مقدر بپیماید . درک اهمیت هر پدیده أی در زندگی انسان اولین قدم در حصول نتیجه و دسترسی به آن است . فرش در زندگی روزمره ما ایرانیها عجین شده و با ما به سر می برد . به قدری به ما نزدیک است که گوئی پاره أی از تن ماست به این دلیل کمتر به فکر اهمیت و اثر بخشی آن هستیم و از این همزاد خود غافلیم .

تاملی و درنگی در این زمینه خالی از فایده نیست :

1-  فرش ایران که افتخار ملتی را برصفحه روزگار حک کرده است محصول سر پنجه های خلاق مردمانی است که از قدیم الایام فرآورده خود را به عنوان یکی از منابع مهم درآمدهای ارزی کشور به خزانه مملکت واریز نموده اند . به کمک این کالا بخشی از کسری موزانه پرداخت های بازرگانی جبران می شود . در میان صادرات غیر نفتی کمتر کالائی را می توان یافت که چون فرش دستباف ارز نصیب کشور نماید و یا مانند این کالا به دلیل کیفیتش از رقابت نسبی و گاه مطلق در بازارهای جهان برخوردار باشد . تنها در سال 1366 رقمی حدود 500 میلیون دلار از طریق صدور فرش ، ارز عاید کشور شده است . در سال 1370 بیش از 43 درصد کل صادرات غیر نفتی کشور را فرش به خود اختصاص داده است .

2-   نیروی انسانی در صنعت فرش تنها عامل تولید نیست بلکه سرمایه بالقوه است که هر قدر برای آن سرمایه گذاری بیشتری انجام گیرد موجد و مولد ارزش های بالفعل بیشتری خواهد بود . بی شبهه افزایش درآمد ملی کشور رابطه مستقیم با افزایش تولید و بهره برداری مطلوب از ظرفیت های فعلی انسانی و مادی و بهبودی مناسبات امور تولیدی دارد . نگاهی به بررسیهای که در عرض چند ساله اخیر در زمینه اشتغال در کشور شده است موید آن است که بیکاری و عدم بازدهی توان های نیروی انسانی از جمله هشدار دهنده ترین ویژگیهای جمعیت و اشتغال کشور است . ایجاد امکانات اشتغال مولد برای بیکاران از طریق توسعه سرمایه گذاریهای تولیدی و انتخاب تکنولوژی مناسب و نیز توانمند ساختن کارکنان برای احراز مشاغل مولد و مؤثر باید از جمله محورهای اساسی برنامه ریزی و سیاستگذاری کشور باشد .

براساس بررسیهای انجام شده در ایران حدود 330 هزار نفر سالانه جوینده کار وارد بازار کار می شوند و با توجه به روند نرخ رشد جمعیت پیش بینی می شود که در سال 1386 جمعیت کشور به حدود 100 میلیون نفر افزایش یابد و حجم نیروی کار به 24 میلیون نفر برسد . بر این اساس برای اینکه کشور به اشتغال تام برسد لازم است در فاصله سالهای67 - 1368 معادل تمام ظرفیت شغلی فعلی کشور ( 5/11 میلیون ) شغل      فعالیت های اقتصادی 18 سال آتی تکوین پذیرد . به موجب این بررسی مشخص شده است که « در ایران سالانه حدود 600 هزار شغل جدید که حداقل به حدود 200 میلیارد تومان سرمایه گذاری احتیاج دارد آماده ورود به بازار کار است » این آمار حداقلی است که در سمینار جمعیت و توسعه که در تاریخ 19/6/67 از طرف سازمان برنامه در مشهد برگزار شد توصیه شده است . حال چنانچه مبلغ حداقل 250 هزار تومان بخواهیم برای هر فرد سرمایه گذاری کنیم و آمار اشتغال در صنعت فرش را هم 6 میلیون نفر بدانیم خواهیم دید جهت اشتغال مولد 10% از کل جمعیت کشور که صنایع قالیبافی و حرف وابسته به آن را تشکیل می دهد چه سرمایه گذاری عظیمی براه افتاده است . با توضیح اینکه سهم نیاز ارزی در این سرمایه گذاری نیز بسیار ناچیز می باشد و از طرفی کالای تولید شده در این رشته صددرصد قابل تبدیل به ارز می باشد .

در زمینه اشتغال توجه به مطلب دیگری هم حائز اهمیت است ، به موجب گزارشی که در تاریخ دیماه 1364 از طرف سازمان برنامه و بودجه انتشار یافت مشخص می سازد که : « … جمعیت فعال کشور فقط در حدود 6/28 درصد از کل جمعیت در سال 1363 را تشکیل می دهد و کل نیروی کار با توده جامعه در این سال در حدود 3/12 میلیون نفر است . لذا بار تکفل از این نظر به حدود 8/3 درصد بالغ می گردد . به عبارت دیگر حتی اگر تمامی جمعیت فعال کشور نیز به کار تولیدی اشتغال داشته باشند باز هم هر فرد شاغل جامعه باید قادر به تامین زندگی 8/3 نفر باشد . از نظر اشتغال جمعیت فعال کشور باید توجه داشت که در حال حاضر ایران با دو پدیده مخرب عمده بیکاری و کم کاری یا اشتغال ناقص در زمینه اشتغال مواجه است که جمعیت جوان و بویژه جمعیت 20 تا 30 ساله بیشتر گرفتار مشکل نخست یعنی اشتغال ناقص بیشتر در بخشهای خدماتی به چشم              می خورد … » بنابر این بیکاری چه به صورت آشکار و چه پنهانی به معنای هدر رفتن امکانات بالقوه تولید و رشد بیشتر است و یکی از هدفهای اساسی برنامه های اقتصادی از بین بردن بیکاری در هر دو شکل می باشد  از این نظر وجود فعالیت قالیبافی در کشور خصوصاً در روستاها از نظر بالا رفتن سطح اشتغال که مآلاً باعث افزایش درآمد و مصرف گردیده و رفاه اجتماعی را به دنبال خواهد داشت باید مورد نظر باشد .

3 – قالیبافی بیشتر یک صنعت روستائی است . در خدمت کشاورزی و احتیاجات روستا است . درآمد روستائیان را افزایش می دهد ، حجم تولید را گسترش می دهد ، اوقات فراغت و بیکاری را پر می ماید و به تولید ناخالص ملی می افزاید و نهایتاً باعث جلوگیری معقول از مهاجرت نیروی فعال روستا به حاشیه شهرها می شود .

مهاجرت روستائیان هم نتیجه و هم علت یک سری تغییرات اقتصادی – اجتماعی است . زیرا به محض اینکه اوضاع و احوال اقتصادی – اجتماعی تغییر می کند فرصت و کشش برای روستائیان نیز کم و زیاد می شود . ساکنان یک ناحیه وقتی پی می برند که ناحیه دیگری می تواند وسایل و راههای زندگی بهتری به آنان بدهد در این موقع است که تصمیم به مهاجرت می گیرند . در جریان مهاجرت همیشه دو نیرو در کار است که    می توان از آنها به عنوان نیروی « دافعه » و « جاذبه » یاد کرد . دلایل مهاجرت روستائیان ، پائین بودن درآمد آنان ، نبود کار برای نیروی انسانی مازاد و عدم توسعه رفاهی مناسب در روستاها است . برای جلوگیری از این پدیده باید درآمد روستائیان به عنوان یکی از مهمترین عوامل ، افزایش یابد و برای این امر برنامه ریزی لازم برای ایجاد اشتغال نیروی انسانی بالقوه و بالفعل باید انجام گیرد . قالیبافی بهترین حرفه جهت استقرار در روستا است به شرط آنکه امکانات رفاهی توسط خدمات دولتی به این مناطق داده شود تا روستائی انگیزه ماندن در روستا را داشته باشد .

3-   و بالاخره هنر فرشبافی ، آئینه تمام نمائی از هنر و تمدن اسلامی و ایرانی است . میراث گرانقدری است که از دیرباز به جا مانده و در شناسنامه این ملت مهر تائید خورده است . پاسداری از این فرهنگ و هنر ملی با هوشیاری و اشتیاق باید توام باشد .

مشکلات صنعت فرش ایران

صنعت فرش ایران بیمار است و چنانچه این بیماری را علاج نکنیم روزی نه چندان دور ، از هم خواهد پاشید ، اگر آنچه محققین و کارشناسان این صنعت گفته و نوشته اند کنار بگذاریم توجه به مشکلات این صنعت از زبان مسئولان سازمانهای مختلف دولتی و بخش خصوصی که به نحوی در کار تولید و فروش فرش دخالت دارند شنیدنی و قابل تامل است . سمینار « بررسی مسائل تولید و صادرات فرش دستباف » که در تاریخ 20 خرداد ماه 1369 در مشهد از طرف وزارت بازرگانی ترتیب یافت مشکلات این صنعت را به قرار زیر خلاصه می کند :

الف – مشکلات تامین مواد اولیه :

1-  پشم : با توجه به اینکه توسعه صنایع نساجی و عدم رشد متناسب دامداری با این صنعت ، پشم تولید داخلی که در گذشته بیشتر برای تولید فرش بکار گرفته می شد عمدتاً برای سایر مصارف استفاده      می شود نتیجتاً برای بافت فرش از پشمهای نامرغوب وارداتی یا پشمهای دباغی شده استفاده می گردد که اثرات سوئی در تولید فرش گذاشته است .

2-   پنبه : در حال حاضر کمبود پنبه یکی از مشکلات تولید فرش می باشد .

3-   ابریشم : ورود بی رویه و قاچاق ابریشم وکم توجهی به صنعت پرورش ابریشم .

4-   رنگ و مواد رنگی : طبیعی بودن مواد رنگرزی که زمانی برای فرش کشور مایه افتخار و مباهات بود جای خود رابه مواد شیمیائی کم ثبات داده است و تهیه همین مواد نیز دستخوش نوسانات شدید می باشد قرمزدانه و … کمتر بدست می آید و مشکلات رنگرزیهای سنتی ما به جایگزین شدن روشهای غلط رنگرزی و پدید آمدن رنگهای غیر اصیل گردیده که خود از اهم مشکلات تولید فرش است .

5-   طرح و نقشه : عدم حمایت از طراحان قدیمی و عدم اقدام به موقع در تجدید نظر در طرحهای سنتی .

6-              مواد اولیه جنبی : ، دارقالی ، ابزارکار و …..

7-   نبود تشکیلات واحد و متمرکز بمنظور برنامه ریزی لازم جهت تامین و تولید و واردات مواد اولیه مورد نیاز و بعضاً رقابت منفی و ناسالم تشکیلات دولتی و خصوصی در این زمینه و عدم وجود کنترل کافی .

ب – مشکلات تولید و بافت :

1-  افزایش دستمزد ناشی از افزایش تورم که مآلاً موجب گرانی فرش شده است . اگر چه دستمزد قالیبافان در مقایسه با سایر مشاغل پایین        می باشد .

2-              ترویج روشهای غلط بافی ( جفتی بافی ، بافت بی گره و … )

3-   مکفی نبودن دخالتهای سیستماتیک در هدایت صحیح تولید فرش به منظور اصلاح روشهای تامین مواد اولیه و تولید .

4-   نبودن تشکیلات مسئول جهت آموزش و تربیت افراد متخصص و ارتقاء کمی و کیفی تخصص دست اندرکاران تولید فرش ( طرح نقشه ، رنگرز ، بافنده ، رفوگر و … )

5-   بی اطلاعی تولید کنندگان از نیازهای داخلی و خارجی و ضعیف بودن تبلیغات رسمی و دولتی در این زمینه .

6-   فعال بودن واسطه های متعدد در امر توزیع مواد اولیه و تولید و فروش .

7-   عدم حمایت از قشر قالیباف و نداشتن آینده روشن بیمه و بازنشستگی و ….

8-   مشخص نبودن رابطه قانونی بین کارگر و کارفرما و مشکلات بافت استادکاری .

9-              نبودن سیستم حمایتی از قالیبافان .

10- عدم امکان استفاده قالیبافان از امکانات بیمه و خدمات درمانی .

پ – مشکلات فروش داخلی و خارجی .

1-            داخلی

1-1     گرانی قیمت که متاثر از تورم  - تعدد واسطه ها فعالیت مخرب قاچاقچیان فرش و گرانی مواد اولیه و دستمزد می باشد .

(توضیح اینکه با توجه به اختلاف شدید قیمت ارز دولتی با ارز آزاد از آنجا که قاچاقچیان فرش تعهد ارزی ندارند قیمتهای داخلی تاثیری در درآمد آنها نداشته ، نتیجتاً فرش را در داخل گران می خرند و در خارج ارزان      می فروشند .

2-1 - تولید بی رویه فرش ماشینی .

3-1-     ورود سرمایه های سرگردان و فعالیت مخرب سرمایه داران غیر متخصص در صنعت فرش .

4-1- کم اطلاعی و ناآگاهی برخی از دستگاههای ذیربط تصمیم گیرنده .

5-1- پایین آمدن کیفیت فرشهای تولیدی .

6-1- عدم تبلیغات صحیح در شناسائی و معرفی فرش ایران و متقابلاً فروش فرشهای بافته شده نامرغوب سایر کشورهای بنام فرش ایرانی .

7-1- عدم اطلاع از سلیقه خریداران خارجی و کم تحرکی در ایجاد تغییرات مناسب در طرح و رنگ و اندازه فرشهای صادراتی .

2-             خارجی :

1-2- قاچاق فرشهای نفیس و ارزان آن در بازارهای جهانی توسط قاچاقچیان .

2-2- وجود رقبای متعدد از قبیل هند ، چین ، پاکستان و ….

3-2-     تغییر معیارهای قیمت گذاری و عدم اطمینان خریداران از ثبات قیمتها .

4-2- بالا بودن پیمان ارزی و مشکلات قیمت گذاری و ارزیابی در این زمینه.

5-2- ثابت نبودن نرخ ارز آزاد و تاثیر آن در بازارهای جهانی و نوسانات قیمتهای بین المللی

6-2- عدم تحریک صادرکنندگان در ایجاد بازارهای جدید و محدود شدن در چند بازار دنیا .

7-2- عرضه فرش توسط نهادها و ارگانها و استفاده از امتیازات خاص توسط آنها از ارز مکتسبه در تولید کالا یا واردات .

8-2- تعداد ایستگاههای صادراتی .

9-2- نبود سیستم حمل و نقل مطمئن بین المللی در سطح کشور .

10-2- انحصاری بودن گمرکات صدور فرش .

11-2- ضعف تبلیغاتی و بازاریابی .

12-2- مشکلات خروج از کشور صادرکننده .

13-2- عدم برنامه ریزی برای صادرات فرش در جهت حفظ بازار فرشهای ایرانی .

14-2- مشکلات قوانین و مقررات .

سازمانهای موازی در تشکیلات صنعت فرش

امروزه ، با توجه به تغییرات زیربنائی و عمیقی که در کشور به وجود آمده است گسترش این صنعت در قالبهای تشکیلاتی موجود ابعاد مختلفی پیدا کرده است که کار نظریه پردازی و ضابطه سازی را در برنامه ریزی و مدیریت امور صنایع فرشبافی در سطح کلان اقتصاد جامعه دشوار و از طرفی برای رفع مشکلات سازمانهای موازی در این صنعت تغییراتی را در ساختار تشکیلاتی آن توجیه پذیر می سازد . مناسب است قبلاً تعریفی از    « تشکیلات » و « سازمانهای موازی » به عمل آید تا بعداً به ساختار این صنعت از بعد تشکیلاتی پرداخته شود .

« تشکیلات به عنوان یکی از اجزاء متشکله نظام اداری عبارت است از : قالبی برای تنظیم روابط عناصر تشکیل دهنده نظام اداری در جهت نیل به هدفهای آن . به دیگر سخن تشکیلات عبارت از چهارچوبی است که تعدادی از افراد با استفاده از امکانات مادی و ابزارهای مورد نیاز براساس     برنامه أی مشخص برای دستیابی به هدفهای معین فعالیت می نمایند . از این رو ، تشکیلات ابزاری است که در اختیار مدیریت قرار دارد تا او بتواند وظایف مشخص خود را که عبارت از برنامه ریزی ، سازماندهی ، هماهنگی  نظارت و کنترل است با استفاده از آن و به کمک عوامل و ابزارهای دیگری به انجام رساند . بدیهی است هر چه تشکیلات ، منطقی و مناسبتر طراحی شود مدیریت بهتر خواهد توانست وظایف محوله را جهت نیل به اهداف تعیین شده به انجام رساند . به عبارت دیگر تشکیلات به عنوان بستری که مدیریت بر روی آن جهت دستیابی به اهداف و آرمانهای مشخص حرکت می کند نقش با اهمیتی در مجموعه نظام اداری و اقتصادی دارد . »

بدین سان اگر بخواهیم برای « سازمانهای موازی » تعریف بدست دهیم ، بطور خیلی کلی می توانیم اشاره کنیم که : « سازمانهای موازی عبارت است از وجود دو یا چند مؤسسه که وظایف معینی را جهت نیل به هدف واحدی به موازات همدنبال می کنند » مثلاً اگر قرار باشد وظیفه « اخذ مالیات » توسط دو سازمان انجام پذیرد در اصطلاح تشکیلاتی به این دو مؤسسه « سازمان موازی » اطلاق می شود و قس علی ذالک .

نگاهی شتابگر به تشکیلات صنعت فرش در ایران مؤید این است که سازمانهای عدیده ای در کار تولید و فروش آن دخالت مستقیم دارند که چنانچه وظایف فرعی و جنبی آن را هم بخواهیم به حساب آوریم شمار این سازمانها افزون می شود . در این زمینه از همه مهمتر ابهام در برنامه ریزی و کنترل این صنعت مشهود است . که معلوم نیست وظیفه برنامه ریزی و نظارت برکمیت و کیفیت این کالا با کیست ؟ و در نهایت کدام مؤسسه در اداره آن در سطح کلان مسؤول است .

مناسب است مؤسسات دست اندرکار فرش را یک بار مرور کنیم :

الف – در زمینه تولید و بازرگانی

شرکت سهامی رش ایران

قدیمترین و مجهزترین واحد دولتی تولید فرش در ایران است . بیش از چهل شعبه تولید دارد و مجهز به یک کارخانه تامین مواد اولیه در کرج است . این شرکت وابسته به وزارت بازرگانی است . هدف این شرکت :  

« ترویج صنعت فرشبافی و بازرگانی آن در داخل و خارج از کشور است »

سازمان صنایع دستی ایران

این سازمان که در سال 1343 تاسیس گردید به کار تولید ، خرید ، بازاریابی ، فروش و صادرات صنایع دستی می پردازد و در سراسر کشور دارای تشکیلات منطقه أی است سازمان مذکور که وابسته به وزارت صنایع است از سال 1361 به موجب طرح بازسازی و نوسازی مناطق امور جنگ زده کار قالیبافی را آغاز کرده است .

وزارت جهادسازندگی

بیشترین تولید فرش در حال حاضر متعلق به وزارت جهاد سازندگی است که کلیه فعالیت خود را در روستاها متمرکز کرده است . امور فرشبافی در این وزارتخانه زیر نظر حوزه معاونت صنایع روستایی است .

شرکتهای تعاونی فرش دستباف

در تاریخ 13/9/1364 به موجب مجوز هیات دولت مسئولیت تشکیل ، هدایت و نظارت بر شرکتهای تعاونی فرش دستباف به وزارت جهادسازندگی محول شد . تا به حال بیش از 82 تعاونی مستقل تحت نظر جهاد در زمینه فرش دستباف تشکیل گردده است .

اتحادیه بازرگانی شرکتهای تعونی تولید کنندگان فرش دستی ایران

این اتحادیه در تاریخ 3/4/1366 با گردهم آئی 12 شرکت تعاونی تولید کننده فرش دستباف تحت پوشش وزارت جهادسازندگی تاسیس گردید .

فعالیت این اتحادیه عبارت است از :

-    تامین و توزیع مواد اولیه و ابراز کار بین تعاونیهای عضو .

-                      خرید تولیدات تعاونیها .

-                      ارائه خدمات فنی جهت ارتقا کیفیت تولیدات .

شرکت تهیه و تولید فرش آستان قدس رضوی

این شرکت در سال 1360 در روستای « کنه بیت » نزدیک مشهد وابسته به آستان قدس رضوی تاسیس گردید . هدف از تشکیل این شرکت ، تولید فرش دستباف برای اماکن متبرکه حرم مطهر حضرت رضا (ع) است .

سازمان بهزیستی کشور از ادغام چند مؤسسه امور رفاهی وخیریه أی در سال 1358 به وجود آمد . این سازمان برای خانواده های نیازمند زیر پوشش خود ، دارهای قالیبافی تهیه کرده است که پس از آموزشهای لازم این افراد بکار قالیبافی می پردازند . کار قالیبافی در این سازمان زیر نظر امور حمایتی سازمان قرار دارد .

ب – تولید کنندگان مواد اولیه قالیبافی

شرکت تعاونی کارخانجات پشم ریسی ایران

این شرکت در سال 1366 تحت نظارت سازمان مرکزی تعاون کشور تاسیس گردید .

هدف این شرکت عبارت است از :

بهبود مواد اولیه ، کنترل کیفیت و انجام خدمات لازم به کارخانجات پشم ریسی است . این شرکت در سراسر کشور حدود 120 واحد ریسندگی تحت پوشش دارد و خامه و نخ قالی را از طریق شرکتهای تحت پوشش تولید می کند .

شرکت سهامی پرورش کرم ابریشم ایران

این شرکت در سال 1358 از ادغام شرکت پیله ور وابسته به سازمان گسترش و نوسازی صنایع ایران و شرکت ابریشم گیلان وابسته به بانک توسعه صنعتی و معدنی و بانک کشاورزی  تشکیل گردید و در حال حاضر وابسته به وزارت کشاورزی است .

این شرکت بزرگترین و تنها شرکتی است که کلیه فعالیتهای مربوط به      « نوغانداری » را در سراسر کشور تحت کنترل دارد و ابریشم مصرفی در فرش را تولید می کند .

سندیکای صنایع نساجی پنبه أی و الیاف مصنوعی ایران

نخ پنبه أی یکی از مواد اولیه قالیبافی است که در تارکشی فرش مورد استفاده قرار می کیرد . سندیکای صنایع نساجی پنبه أی در سال 1349 متشکل از حدود 200 کارخانه نساجی که در سطح کشور فعالیت می کنند تشکیل گردید .