از مراجعه به منابع موجود تاریخی چنین بر می آید که کلمه ” اسپاران “ بطلمیوس, ” سپاهان “ پهلوی و”اصفهان“ عرب و ” اصفهان “ امروز لفظی قدیمی است و به احتمال قریب به یقین کلمه ای پهلوی است و ریشه قدیمی تر از پهلوی آن مکشوف نیست . در عهد اشکانیان اصفهان مرکز و پایتخت یکی از ایالت های وسیعی بود که تحت فرمان ملوک اشکانی قرار داشت . در دوره ساسانیان, اصفهان محل سکونت و قلمرو و نفوذ ”اسپوهران“ یا اعضای هفت خانواده بزرگ ایرانی که مشاغل عمده و مناسب سلطنتی در اختیار داشتند, بود. بعد از اسلام, اصفهان مانند دیگر شهرهای ایران تا اوایل قرن چهارم تحت سلطه اعراب بود و در زمان منصور خلیفه عباسی, مورد توجه قرار گرفت و به حاکم این شهر دستور داده شد در عمران و آبادانی آن کوشا باشد. در سال 319 هـ. ق. مرداویج زیاری اصفهان را متصرف شد و آن را به پایتختی برگزید و جشن سده را هرچه باشکوه تر در این شهر برپا کرد. در سال 327 هـ .ق. اصفهان به تصرف رکن الدوله دیلمی در آمد و آن را به پایتختی انتخاب کرد و اصفهان دوباره رونق خود را گرفت. در سال 443 هـ . ق. اصفهان به دست طغرل پادشاه سلجوقی فتح شد. در سال 639 هـ. ق. تحت سلطه مغولها قرار گرفت. پس از بازگشت سپاه مغول شهر اصفهان مجدداُ رونق یافت. سقوط شهر اصفهان و انقراض سلسله صفویه که پس از 6 ماه محاصره به دست محمود افغان, انجام گرفت . با سقوط شهر اصفهان سلسله صفوی نیز منقرض شد و اصفهان دچار انحطاط شد. در دوران زندیه و قاجاریه پایتخت کشور به شیراز و تهران انتقال یافت در زمان قاجار پسر ناصرالدین شاه, ظل السطان زمین و مصالح و آثار تاریخی شهر را به مردم می فروخت و می خواست به هرترتیبی که شده مخارج قشون خود را که از واحدهای بسیار قوی و منظم کشور بود, تاْمین کند .از ویژگی های اقتصادی شهر اصفهان در دوره قاجار, درآمد ناچیز زمین و عدم امنیت ملاکین بود. در دوره پهلوی با توجه به شرایط تاریخی و جغرافیایی, شهر اصفهان موردتوجه قرار گرفت, دربازسازی آثار تاریخی آن کوشش هایی به عمل آمد و توسعه صنعتی شهر و منطقه آغاز شد. اصفهان یکی از شهرهای بزرگ و سیاحتی ایران است.
بنا و یادمانهای تاریخی
در 30 کیلومتری جنوب غربی اصفهان در روستای پیربکران ، یک اثر مذهبی, تاریخی وهنری وجود دارد که از نمونه های عالی آثار قرن هشتم ایران به شمار می رود. بنای مزبور شامل 3 قسمت است. اول رواق بقعه، دوم صحن بقعه, سوم آرامگاه پیربکران که در ضلع شمالی بقعه و متصل به اتاقی محفوظ که ظاهراُ محل تدریس و ریاضت محمد بکران بوده است. کتیبه ای در آرامگاه وجود دارد که شامل سوره (فاتحه) و آیاتی از سوره (سین) است و در ذیل آن ها, کتیبه تاریخی سنگ آرامگاه به تاریخ سال 703 هـ .ق وجود دارد.
آرامگاه بابا رکن الدین
درضلع جنوبی زاینده رود و مجاور جاده قدیم شیراز، در قبرستان قدیمی اصفهان ـ تخت پولاد ـ آرامگاه یکی از عرفای مشهور قرن هشتم هجری به نام بابارکن الدین مسعود بن عبدالله بیضاوی واقع شده است که در تاریخ یکشنبه 26 ربیع الاول سال 769 هـ . ق وفات یافته و در این مکان دفن شده است .
این بنا در طرف غرب خیابان هاتف اصفهان و در حدود پانصد متری مسجد جامع عتیق در کوچه باباقاسم قرار دارد. بر اساس اسناد موجود می توان گفت محمد ـ معروف به باباقاسم ـ از عرفا و صلحای ربانی و علمای قرن هشتم هجری قمری بوده است.
آرامگاه میرفندرسکی
آرامگاه میرفندرسکی از عرفا و حکمای معروف عهد صفویه در ” تکیه میر “ تخت فولاد اصفهان واقع شده است
آرامگاه شاهزادگان
درمجاورت یکی از زیارتگاه های اصفهان به نام ” بستی فاطمه “ بقعه شاهزادگان واقع شده است. مدفونین این بقعه, نوادگان دختری شاه عباس اول و فرزندان ” عیسی خان “ قورچی باشی هستند که به دستور شاه صفی به قتل رسیده اند. نام مقتولین بر سنگ مزار آن ها منقور است .
آرامگاه واله
” آقا محمد کاظم واله “ از شعرا و اعاظم اصفهان در دوره سلطنت فتحعلی شاه قاجار بوده است که در سال 1229 هجری قمری در گذشته و بر مزار او بقعه ای بنا شده است. آرامگاه واله در حاشیه خیابان فیض واقع است .
صائب تبریزی , شاعر بلند پایه سبک هندی در سال 1006 متولد و درسال 1081 هـ .ق در اصفهان در گذشت و در باغ شخصی خود , به نام باغ تکیه مشرف به شهر نیاسر , به خاک سپرده شد .
آرامگاه همای شیرازی
آرامگاه همای شیرازی از شاعران و نویسندگان و عارفان ایرانی در قرن 13 هجری در پایین یکی از جرزهای شرقی ایوان شمالی بقعه امام زاده احمد قرار دارد .
آرامگاه مجلسی
این آرامگاه , در گوشه شمال غربی مسجد جامع اصفهان واقع شده و مدفن چند تن از علمای بزرگ شیعه از جمله آخوند ملا محمدتقی مجلسی و فرزندش آخوند ملا باقر مجلسی ـ صاحب بحارالانوار ـ است .
آرامگاه میرعماد
این آرامگاه در مسجد مقصود بیک اصفهان واقع شده است . میر محمد بن حسین حسنی سیفی قزوینی , ملقب به عمادالملک و مشهور به میر , خطاط معروف ایرانی ( 961 – 1024 هـ .ق ) و یکی از بزرگترین نویسندگان خط نستعلیق زمان خود بوده است .
گردشگاه و باغ های تاریخی چهارباغ ر
اصفهان در سال 1006 هجری رسماُ به پایتختی شاه عباس اول انتخاب شد و بنا به دستور شاه عباس از محل دروازه دولت تا دامنه کوه صفه, خیابان طویل و عریض مشجری تحت عنوان چهارباغ احداث شد تا به عنوان گردشگاه خانواده سلطنتی ودرباریان استفاده شود. باغ های مشهور چهارباغ عبارت بودند از : باغ تخت , باغ طاووس خانه , باغ کاج , باغ پهلوان , باغ بابا امیر , باغ توپخانه , باغ نسترن , باغ چهل ستون , باغ بلبل یا بهشت
باغ چهل ستون که بالغ بر 67000 متر مربع مساحت دارد , در دوره شاه عباس اول احداث شده است و در وسط این باغ , عمارت چهل ستون قرار دارد . در زمان شاه عباس دوم در این بنا تغرات کلی پدید آمد و تالار آینه و تالار هجده ستون و دو اتاق شمالی و جنوبی تالار آینه و ایوان های طرفین سرسرای پادشاهی و حوض بزرگ مقابل تالار با کلیه تزئینات نقاشی و آینه کاری و کاشی کاری دیوارها و سقف ها به آن افزوده شده است. قسمت های جالب ودیدنی کاخ چهل ستون به شرح زیر است :
ـ سقف باشکوه نقاشی شده تالار هجده ستون و سقف آینه کاری تالار آینه و مدخل آینه کاری تالار جلوس شاه عباس دوم
ـ ستون های عظیم تالارهای هجده ستون و تالار آینه
ـ شیرهای سنگی چهارگوشه حوض مرکزی تالار و ازاره های مرمری منقش اطراف که معرف صنعت حجاری دوره صفویه است .
ـ تزئینات عالی طلاکاری سرسرای پادشاهی و اتاق های طرفین تالار آینه و تابلوهای بزرگ نقاشی تالار پادشاهی که تصویر شاهان صفوی را نشان میدهد.
ـ تصویری از شاه عباس اول باتاج مخصوص و مینیاتورهای دیگری در اتاق گنجینه که در مرمت سال های 1334 و 1335 خورشیدی از زیر گچ خارج شده است .
ـ آثار پراکنده ای از دوران صفویه مانند سردر ” مسجد قطبیه “و سردرهای ” زاویه درکوشک “ و آثاری از ”مسجد درب جوباره “ یا ” پیر پینه دوز ” و ”مسجد آقاسی “ که بر دیوارهای ضلع غربی و جنوب غربی باغ نصب شده است . کاخ چهل ستون به موجب اشعاری که در جبهه تالار از زیر گچ خارج شده به ” مبارک ترین پتجمین سال سلطنت شاه عباس دوم بنا شده است . شیر ها و مجسمه های سنگی اطراف حوض و داخل باغچه ها تنها آثاری است که از دو قصر با شکوه دیگر دوره صفوی یعنی آینه خانه و عمارت سرپوشیده باقی مانده و بعد ها به این محل آورده شده است .اگرچه انعکاس ستون های بیست گانه تالارهای چهل ستون در حوض مقابل عمارت مفهوم چهل ستون را القا میکند ولی در حقیقت واژه چهل در نام این عمارت نشانه کثرت است و وجه تسمیه عمارت مزبور به علت تعدد ستون های آن است .
عمارت تاریخی هشت بهشت نمونه ای از کاخ های محل سکونت آخرین سلاطین دوره صفوی است که در دوره ” شاه سلیمان “ ( 1080 هـ . ق ) بنا شده است. ازباغ وسیع ( هشت بهشت ) وسعت زیادی باقی نمانده, ولی قصر تاریخی آن هنوز اثری ارزنده و جالب توجه است .
از آثار قابل توجه این قصر که نماهای خارجی را تزیین کرده است کاشی کاری هایی است که انواع حیوانات و پرنده و درنده و خزنده را نشان میدهد .
در دهه اخیر پارک مجلل و زیبایی به همت شهرداری اصفهان در اطراف این کاخ تاریخی طراحی و ساخته شده است که در حال حاضر از گردشگاههای مشهور شهر اصفهان است .
این قصر که درعهد صفویه ( قصر دولتخانه یا دولتخانه مبارک نقش جهان ) نام داشت نمونه منحصر به فردی از معماری کاخ های عهدصفوی است که در اوایل قرن یازدهم هجری به امر شاه عباس اول ساخته شده است. شاه صفوی, سفیران و شخصیت های عالیقدر را در این‌کاخ به‌حضور می پذیرفت .
عالی قاپو دارای پنج طبقه ساختمان است و هر طبقه تزئینات ویژه ای دارد . با آنکه بعد از دوره صفویه به تزئینات بناها خرابی ها و لطمات جبران ناپذیری وارد آمده است ولی هنوز شاهکارهایی از گچبریها و نقاشیهای عهد صفویه را در بر دارد و تماشاکنندگان را به تحسین وا میدارد .
مینیاتورهای هنرمندانه رضا عباسی, نقاش معروف عهد شاه عباس ( که آسیب فراوان دیده اند ) نقاشی های گل و بوته , شاخ و برگ , اشکال وحوش و طیور و گچ بری های زیبای آن به شکل انواع جام و صراحی در تاق ها و دیوارها تعبیه شده است وشاه صفوی و مهمانان او , از تالار همین عمارت مناظر بازی چوگان , چراغانی , آتش بازی ها و نمایش های میدانی را تماشا می کردند.
تالار اشرف
ساخت و احداث این عمارت که در اندرون کاخ سلطنتی صفوی جای داشت به شاه عباس دوم نسبت داده می شود و انتساب آن به اشرف هیچ ارتباطی با اشرف افغان ندارد. این بنا تقریباُ با چوب بست ساخته شده است بام آن مسطح و برپایه های بلند ضخیم پوشیده از طلا نهاده شده است ، سقف آن با قطعات چوب متصل به هم تزئین شده و در بخش های مختلف آن نظیر بقیه قسمتها , برق طلا می درخشد . گفته می شود , تالار اشرف در اواخر سلطنت شاه سلیمان و یا در عهد سلطنت شاه سلطان حسین ساخته شده است.
مدرسه شمس آباد
این مدرسه از مدارس طلبه نشین دوره ” شاه سلطان حسین “ صفوی است که درمحله ” شمس آباد “ اصفهان واقع شده است و به وسیله یکی از رجال آن دوره به نام ” آقا میر محمدمهدی “ تاجر عباس آبادی , درسال 1125 هجری قمری بنا شده است .
مدرسه کاسه گران
این مدرسه طلبه نشین نیز از بناهای دوره شاه سلیمان صفوی است که در بازار ” ریسمان “ اصفهان واقع شده است. این مدرسه تزئینات گچ بری و کاشی کاری های زیبایی دارد و به وسیله یکی از رجال آن دوره به نام ” آقا میر محمد مهدی “ ملقب به ” حکیم الملک “ در سال 1105 هجری قمری بنا شده است . کتیبه های داخلی مدرسه سال 1013 هجری قمری را نشان می دهد .
این بنا به صورت یک بقعه و دو مناره است که بر روی قبر ( عمو عبدالله ) از زاهدان و صلحای معروف قرن هشتم هجری بنا شده است و سنگ قبر آن تاریخ 716 هـ .ق مقارن با اواخر سلطنت (اولیجاتیو) ایلخان مغول را نشان می دهد .ایوان منار جنبان یکی از نمونه های ابنیه سبک مغولی ایران است که از آن دوره کاشی کاری هایی نیز به یادگار دارد . مناره ها بعداُ و احتمالاُ در اواخر عصر صفویه به ایوان مزبور اضافه شده است و با حرکت دادن یکی از آنها دیگری نیز حرکت میکند .نکته جالب در این بنا قدیمی آن است که وقتی یکی از مناره هابه حرکت در آید نه تنها مناره دیگر به حرکت در می آید بلکه تمامی این ساختمان مرتعش می شود . در حال حاضر, از این اثر تاریخی بشدت مراقبت می شود.
مناره دارالضیاء
دو مناره معروف به مناره های ” دارالضیافه “ که ” دارالضیاء “ نیز گفته شده است ، در محله ” جوباره “ اصفهان واقع شده اند و از بناهای قرن هشتم هجری اند. کتیبه مناره ها فرو ریخته است و نمی توان سال قطعی ساختمان آن ها را دریافت. این دو مناره تزئینات کاشی کاری نیز دارند و چنان که از نام آن ها پیداست, سردر مهمان سرای مشهوری بوده اند که به امیر یا حکمران یا پادشاهی در قرن هشتم تعلق داشته است .
مناره باغ قوشخانه
این مناره را (طوقجی) و به واسطه مجاورت آن با ” آرامگاه علی بن سهل “ مناره علی بن سهل نیز گویند . این مناره در منتهی الیه شمالی محله جوبار واقع شده واز بناهای قرن هشتم هجری است. این مناره دارای تزئینات کاشی کاری است و قسمتی از تارک مناره و تزئینات کاشی کاری آن فروریخته است. وجه تسمیه آن به قوشخانه , به مناسبت مجاورت آن با یکی از باغ های سلطنتی دوره شاه عباس اول صفوی است که گویا بازهای شکاری پادشاهان صفوی در این باغ نگهداری می شده اند .
مناره چهل دختر
یکی از آثار جالب دوره سلجوقی در اصفهان مناره چهل دختر است که با تزئینات آجری و کتیبه های کوفی آراسته شده است ، این مناره را ” ابوالفتح نهوجی “ در سال 501 هجری بنا کرده است. نهوج از توابع اردستان و سال 501 مقارن با سومین سال پادشاهی سلطان محمدبن ملکشاه سلجوقی است که در آن زمان اصفهان پایتخت سلسله سلجوقی بوده است .
مناره ساربان
این مناره در شمال محله ( جوباره ) و در قسمت یهودی نشین اصفهان واقع شده است و از زیباترین مناره های عهد سلجوقی است که در قرن ششم هجری بنا شده است و تزئینات آجری و کاشی کاری دارد . این مناره حدوداُ 54 متر ارتفاع دارد .
مناره زیار
این مناره در دهکده ( زیار ) در 30 کیلومتری شرق اصفهان و در ساحل جنوبی زاینده رود واقع شده و تزئینات آجری زیبایی دارد. زمان ساخت آن را قرن ششم هجری می دانند. نام زیار که به محل استقرار این مناره اطلاق می شود, به احتمال قوی , با دوره حکمرانی مرداویج زیاری ارتباط دارد که در آغاز قرن چهارم , شهر اصفهان پایتخت وی بوده است و در ساحل زاینده رود قصرهایی برای سکونت و مراکز اداری حکومت وی بنا شده بود .
مناره راهروان
این مناره که در خارج از شهر اصفهان قرار دارد, یکی از آثار قرن ششم هجری است که تاریخ بنای آن را بعد از مناره های ”مسجد علی“ و ”ساربان“ حدس زده اند. این مناره از مناره های زیبای عهد سلاجقه است .
قلعه فارفا آن
این قلعه در قریه ”فارفا آن“ رویدشت اصفهان واقع شده است و دژی است که در عهد ساسانیان بنا گردیده است. ” فارفاآن “ در قدیم یکی ازشهرهای حاکم نشین اصفهان به شمار می آمد.
کاروان سرای مهیار
این کاروان سرا که در 52 کیلومتری جنوب اصفهان و در دهکده ای به همین نام قرار گرفته است , به صورت چهار ایوانی و به شکل مستطیل بنا شده است . این کاروانسرا به احتمال زیاد , در زمان شاه اسماعیل بنا گردیده است . اهمیت دیگر آن در بناهای متعدد آن مانند آسیاب , نانوایی , قهوه خانه وبازار است که در مجموع یک شهرک کوچک رادر این جاده تشکیل می داده است.
پل الله وردی خان ( سی وسه پل )
این پل که در نوع خود شاهکار بی نظیری از آثار دوره شاه عباس اول صفوی است, به هزینه و نظارت سردار معروف او ” الله وردی خان “ بنا شده است. این پل به نام های ”سی و سه چشمه“, ”چهار باغ“ , ” جلفا “ و بالاخره ” زاینده رود “ معروف است . تاریخ بنای این پل را شیخ علی نقی کمره ای شاعر زمان شاه عباس در یک قطعه شعر به ماه تاریخ , سال 1005 هجری ذکر کرده است. این سال مقارن ایامی است که خیابان چهارباغ نیز احداث شده است . این پل در حدود 300 متر طول و 14 متر عرض دارد و طولانی ترین پل بر روی زاینده رود است . در دوره صفویه مراسم جشن آبریزان یا آبپاشان در کنار این پل صورت می گرفت . در سفر نامه های سیاحان اروپایی آن دوران به برگزاری این جشن اشاره شده است . ارامنه جلفا هم مراسم خاج شویان خود را در محدوده همین پل برگزار می کرده اند . این پل یکی از شاهکارهای معماری و پل سازی ایران محسوب میشود و از زیبایی و عظمت منحصر بفردی برخودار است .
پل خواجو یا ” پل شاهی “ که از اواخر دوره تیموری شالوده هایی داشته است, به امر شاه عباس دوم درسال 1060 هجری به صورت امروزی آن ساخته شد. غرفه های آن با تزئینات کاشی کاری و نقاشی پوشیده شده است. پل خواجو به هنگام طغیان آب زاینده رود, منظره ای دیدنی می یابد. برای اقامت موقتی شاه صفوی و خانواده او در وسط پل ساختمان مخصوصی که به نام ” بیگلر بیگی “ شهرت دارد, بنا شده است. این ساختمان هم اکنون نیز وجود دارد. اتاق های آن دارای تزئینات نقاشی است. نام اصلی این پل در مآخذ دوران صفوی, پل شاهی آمده است. و خواجو نامی است که طی دو قرن اخیر به مناسبت مجاورت با محله خواجو به آن اطلاق شد .
نام این پل هیچ ارتباطی به نام شاعر قرن هشتم هجری یعنی خواجوی کرمانی ندارد . این پل در سالهای نه چندان دور به نامهای ” پل شیراز “ و “ پل بابا رکن الدین “ معروف بوده است .
این پل در ناحیه ”جی“ قدیم و 4 کیلومتری شرق اصفهان واقع شده و قدیمی ترین پلی است که بر زاینده رود احداث شده است. پل شهرستان از نظر معماری فوق العاده جالب توجه است و به عقیده باستان شناسان اساس و بنیاد آن به دوره ساسانیان مربوط است؛ ولی ساختمانهای روی پل از نحوه معماری دوره اسلامی متاْثر گردیده اند .
نام این پل که در اصل ”ماربین“ نام داشته , از کلمه ” مهربین “ اوستایی اخذ شده است. قرن ها قبل از ظهور زرتشت , معبد مهرپرستان بر فراز کوه سنگی قرار داشت. نام این بلوک در دوره ساسانیان مهربین بود و در طول مدت 14 قرن دوره اسلامی به ” ماربین “ معروف شد. پل مارنان واسطه اتصال دو ساحل شمالی و جنوبی رودخانه در غربی ترین سمت شهر اصفهان بود .
جاذبه های طبیعی
آبشار شالورا
این آبشار در 65 کیلومتری غرب اصفهان و در نزدیکی روستای جو میهن قرار دارد .
آبشار کرد علیا
این آبشار که در 90 کیلومتری غرب اصفهان و در ارتفاعات دالانکوه قرار دارد, از آب شدن برف های دالانکوه به وجود آمده است و در بهار منظره بسیار زیبایی ایجاد می کند.
چشمه آب معدنی ورتون
در 43 کیلومتری جاده اصفهان به یزد جاده ای فرعی وجود دارد که پس از طی 18 کیلومتر به ناحیه ورتون می رسد. بعد از ورتون در فاصله 12 کیلومتری, چشمه های معدنی ورتون قرار گرفته اند. در این منطقه حمام هایی به سبک دوره صفویه است که اکثراُ مخروبه اند و برخی از آنها که سالم است مورد استفاده مردم قرار می گیرد. آب گرم ورتون از دسته آب های کلروره بی کربناته و سولفاته گرم است. خواص درمانی استحمام در این آب عبارت است از : تسکین دهندگی دردهای عصبی و رماتیسمی . این آب در صورت نوشیدن باعث ازدیاد ترشح معده می گردد. به سبب وجود سولفات سدیم در ترکیب آن , این آب خاصیت ملین دارد و سرانجام وجود آهن در ترکیب آن , در درمان کم خونی موْثر است .
اماکن زیارتی و مذهبی
ساختمان مسجد جامع عباسی , درضلع جنوبی میدان تاریخی اصفهان در سال 1020 هجری قمری به فرمان شاه عباس اول در بیست و چهارمین سال سلطنت وی شروع شد . کتیبه سردر مسجد به خط ثلث ” علیرضا عباسی“ در سال 1025 نگاشته شده و حاکی از آن است که شاه عباس این مسجد جامع را از مال خالص خود بنا کرده وثواب آن را به روح جد اعظم خود ” شاه طهماسب “ اهدا نموده است, در ذیل این کتیبه, کتیبه دیگری است که از استاد علی اکبر اصفهانی ( مهندسی معمار مسجد ) تجلیل شده است .
این مسجد بی نظیر شاهکار دیگری از هنر معماری و کاشی کاری قرن یازدهم هجری قمری است که به فرمان شاه عباس اول در مدت 18 سال ساخته شده است . ساخت سردر معرق آن در سال 1011 هـ . ق اتمام یافت و ساختمان تزئینات آن در سال 1028 هجری قمری به اتمام رسیده است . کتیبه سردر آن به خط ثلث علیرضا عباسی و به تاریخ سال 1012 هجری قمری است معمار و بنای مسجد ” استاد محمدرضا اصفهانی “ است که نام او در داخل محراب زیبای مسجد در لوحه کوچکی ذکر شده است . باستان شناسان خارجی در مورد عظمت معماری این مسجد گفته اند : ” به سختی می توان این بنا را محصول دست بشر دانست . “ شیخ لطف الله از علمای بزرگ شیعه واز مردم ” میس “ از قراء ” جبل عامل “ در لبنان امروزی بود که به دعوت شاه عباس اول در اصفهان اقامت گزید. این مسجد به منظور تجلیل از او احداث گردید.
این مسجد در 42 کیلومتری شرق اصفهان واقع شده و یک اثر خالص سلجوقی است. مناره آن را در سال 491 و محراب آن را در سال 498 هجری قمری ساخته شده است. تزئینات آجری داخل مسجد شبیه به گنبد تاج الملک در مسجد جمعه اصفهان است و به احتمال قوی معمار هردو بنا یکی بوده است .
مسجد گار
این مسجد که از دوره سلاجقه است در دهکده ” گار “ که امروزه آن را ” جار “ تلفظ می کنند و در جنوب بستر زاینده رود واقع شده است قرار دارد. از این مسجد جز ویرانه هایی باقی نمانده است ولی مناره آن وضع خوبی دارد و به موجب کتیبه کوفی موجود در آن , در سال 515 هـ .ق به وسیله شخصی به نام ” سید الرْوسا ء ابوالقاسم“ بنا شده است .
مسجد سرخی
این مسجد کوچک که نماز خانه آن در سالهای اخیر بازسازی شده است در سال 1014 هـ .ق توسط خلف نامی که سفره چی شاه عباس اول بود بنا گردیده است . در گذشته این مسجد را مسجد سفره چی می نامیدند . ولی کلمه سفره چی در طول زمان به سرخی تبدیل شده است . سردر این مسجد حاوی کتیبه ای است به خط ثلث که با کاشی معرق سفید به زمینه ای به رنگ آبی نوشته شده است .
مسجد لبنان
این مسجد در حاشیه غربی اصفهان و در محله لبنان از محلات قدیمی شهر اصفهان واقع شده است . از آثار تاریخی آن جز چند قطعه گچبری از قرن هشتم و چند قطعه کاشی کاری از دوره شاه سلیمان به خط ( امامی ) و لوح سنگی سردر , چیز دیگری باقی نمانده است . منبر قدیمی این مسجد از نمونه های جالب توجه عهد صفویه است . گنبد و مناره کاشی کاری شده این مسجد از الحاقات نیم قرن اخیر است .
مسجد رکن الملک
این مسجد به وسیله ( میر سلیمان خان شیرازی ) ملقب به ” رکن الملک “ در ابتدای تخت فولاد اصفهان بنا شده و یکی از بناهای مشهور دوره قاجاریه است . سردر , گنبد و داخل آن با تزئینات کاشی کاری آراسته شده و آرامگاه ”رکن الملک “ در یکی از اتاق های سرسرای ورودی صحن آن قرار دارد . کتیبه های این مسجد و مدرسه کوچک متصل به آن که تاریخ سال های 1319 تا 1325 هجری قمری را دارد , دارای اشعار فارسی است که در اطراف صحن مسجد با کاشی کاری زیبا بسته اند .
مسجد اریزان
مسجد اریزان که سال ها به دست فراموشی سپرده شده بود , بسیار زیباتر از دوبنای مساجد کاخ و دشتی است و داخل آن با تزئینات گچ بری نیز آراسته شده است . طی سال های اخیر ، تعمیراتی در این مسجد به عمل آمده است.
مسجد قطبیه
این مسجد , در دوره ”شاه طهماسب اول“ به وسیله ” قطب الدین علی باب الدشتی “ بنا شده است . سردر زیبای این مسجد را برای محافظت به باغ چهل ستون انتقال داده اند. در کتیبه آن , سال 950 هـ .ق ثبت شده است .
مسجد سین
این مسجد در 24 کیلومتری شمال اصفهان واقع شده و از آثار دوره سلاجقه است. به موجب یک کتیبه خط کوفی موجود, مسجد را ”ابوغالب یحیی“ در سال 529 هجری قمری بنا کرده است. مناره مسجد ”سین“ در سال 529 هـ. ق. بنا گردیده است. مناره مسجد ” سین “ در سال 526 هـ .ق به وسیله ” ابو اسماعیل محمد “ بنا شده است .
این مسجد در دهکده ” اشترگان “ لنجان که امروزه اشترجان تلفظ می شود و تا شهر اصفهان 38 کیلومتر فاصله دارد واقع شده است. سردر مسجد آن 13 متر ارتفاع دارد و با کاشی های سبک اوایل قرن هشتم هجری قمری و تزئینات گچبری به شیوه همان دوره , آراسته شده است . مناره های این مسجد مانند منارجنبان متحرک است. تاریخ ساختمان سال 715 هـ .ق و بانی آن ” فخرالدین محمدبن محمد اشترجانی “ است .
مسجد جارچی
این مسجد در بازار بزرگ اصفهان واقع شده است و داخل آن تزئینات کاشی کاری معرق دارد . کتیبهْ سردر آن نام (شاه عباس اول ) و ( ملک سلطان جارچی باشی ) را که بانی ساختمان مسجد بود دربردارد وسال 1019 هـ .ق در آن ذکر شده است . جارچی باشی کسی بود که فرمان های شاهان صفوی را در میدان های شهر به اطلاع مردم می رساند .
مسجد ایلچی
این مسجد در محله ( احمدآباد ) اصفهان واقع شده است این بنا در دوره سلطنت شاه سلیمان صفوی بنا گردیده است و سردر و قسمت هایی از داخل آن کاشی کاری شده است .
امامزاده اسماعیل
در حاشیه شرقی خیابان هاتف که قدیمیترین قسمت شهر اصفهان است, مجموعه جالب توجهی وجود دارد مشتمل بریک مسجد بسیار قدیمی به نام شعیا و مقبره امام زاده اسماعیل که رواق و سردر صحن و گنبد زیبا و آجری بزرگ آن که از نوع گنبدهای چهارسوی اصفهان است, جلب توجه می کند . این مجموعه نفیس نمونه ای از معماری و تزئینات عهد سلجوقی و صفوی است .
بقعه ” جعفریه “ که از بناهای قرن هشتم , با تاریخ 725 هجری قمری است در حاشیه خیابان هاتف روبه روی امام زاده اسماعیل قرار گرفته است. این بنا همانند یک برج آجری است که نمای خارجی گنبد و اطراف آن با کاشی کاری و کتیبه های زیبایی تزئین یافته است.
بنای امام زاده ابراهیم در24 کیلومتری شرق اصفهان در روستای زمان آباد برخوار واقع شده است . این امام زاده صحنی وسیع با اتاق هایی در اطراف دارد . این امام زاده به حضرت موسی بن جعفر (ع) منسوب است .
بقعه هارون ولایت در دوره شاه اسماعیل اول صفوی و درسال 918 هـ ق به دستور یکی از امرای مشهور او به نام ”دورمیش خان “ و با نظارت وزیر او ” میرزا شاه حسین اصفهانی “ بنا شده است. نام ” دورمیش خان “ سردار مشهور شاه اسماعیل و ” حسین “ که اشاره ای به نام میرزا شاه حسین وزیر است . ” هارون ولایت “ از دوره صفویه به بعد همواره از زیارتگاه های مورد علاقه مردم اصفهان مخصوصاُ مردم روستاها بوده است. صاحب مدفن را از اولاد حضرت امام علی النقی (ع) ذکر کرده اند .
بقعه ستی فاطمه
یکی از اماکن مقدس اصفهان به نام ستی فاطمه, در مجاورت بقعه شاه زادگان قرار دارد. بقعه ستی فاطمه, مقبره و ضریح دارد ومعروف است که شخص مدفون در این آرامگاه , فاطمه صغری بنت حضرت امام موسی بن جعفر (ع) است. ساختمان صحن و بقعه آن از دوره صفویه به یادگار مانده است .
بقعه شاه سید علی اکبر
این بقعه که در 18 کیلومتری شمال شرقی شهرضا واقع شده , از آثار دوره صفویه است و کتیبه زیبای کاشی کاری شده ای دارد . ضریح آن در گوشه ای از بقعه , متصل به دیوار جنوبی آن , نصب شده و تزئینات آن منبت کاری ساده و با مشبک های برنجی است که در سال 1251 هجری قمری ساخته شده است .
بقعه شاه رضا
زیارتگاه شاه رضا در مسیر اصفهان به شیراز , در 84 کیلومتری جنوب اصفهان واقع شده است . تزئینات کاشی کاری گنبد آن ابتدا در زمان صفویه صورت گرفته است سپس در قرن سیزدهم هجری قمری تعمیر و تجدید بنا شده است و داخل آن نیز با تزئینات آینه کاری آراسته شده است . این امام زاده , زیارتگاه عمومی مردم ” شهرضا “ و دهات اطراف آن است .
این کلیسا در میدان جلفا , به فاصله کمی از کلیسای مریم قرار دارد . ساختمان آن را یکی از ارامنه نیکوکار آن دوره به نام ” خواجه پطرس ولی جانیان “ احداث کرده است . تصویر او در دیوار کلیسا جای داده شده است .
این کلیسا بزرگ ترین و زیباترین کلیسای جلفای اصفهان است که از نظر تزئینات و نقاشی های فضای داخلی بسیار جالب توجه است. تاق کلیسای وانک که در زبان ارمنی کلیسای اعظم معنی می دهد از نظر طلاکاری سقف و سطح داخلی گنبد و نقاشی های تاریخی یکی از زیباترین کلیساهای جلفای اصفهان است و درنوع خود بی نظیر است. این کلیسا به نامهای ” سن سو“ و ” دوآمناپرکیج “ نیز معروف شده است. کتیبه تاریخی ناقوس , نامهای شاه سلطان حسین و خلیفه بزرگ و بانی ساختمان را در بردارد . این کتیبه به زبان و خط ارمنی است و درسال 1702 میلادی در آنجا نصب شده است .