نقوش شاه عباسی

مینا کرباسی نجف آبادی

رای تو که آفتاب فضل است و هنر

 گو یاد کند نیمشب از نیلوفر........

چکیده

        فرش ایران برگرفته از طرح ها ونقش های گوناگون است : زیبا وپر رمز وراز وقدمتی به درازی تاریخ هنر سرزمین ایران دارد . در هر گوشه ی این سرزمین طرحی ودر نهایت فرشی با سبک همان منطقه بافته شده است .که هرکدام از این طرح ها وسبک ها جای بسی تامل وتفکر را دارند .

این که این طرح براستی زائیده ی ذهن کدام هنرمند وکدام دوره تاریخی این مرز وبوم بوده است ؟ با کشف قالی پازیریک وبررسی طرح ونقش این فرش کهن سال تاریخ فرش این دیار قدمتی فراتر از آنچه می پنداشتند پیدا کرده است . البته منسوب داشتن این فرش به ایرانیان را می توان تا حدود زیادی مدیون طرح ونقش برگرفته از نقوش تخت جمشید ودوران هخامنشی دانست . نقوش این فرشها همواره درگیر تحولات ودگرگونی های خاص در شرایط زمانی ومکانی مختلف بوده است . تغییراتی که در ادوار مختلف فرش بافی ایران بر طبق شرایط وبر گرفته از آداب ورسوم وسنتها وعقاید مردم مناطق مختلف کشور شکل گرفته است .

بررسی این تحولات ودگرگونی ها در طراحی فرش ایران نقش حائز اهمیتی داشته ودارد کما اینکه نکات مهمی را در شکل گیری یک طرح وسبک در منطقه و دوره ی خاصی از تاریخ فرش ایران آشکار می سازد .

با نگاه ودقت درنقشه ی فرش و مطالعه ی یک به یک طرح ها، اجزاء و ترکیبات خاصی را می توان از درون فرشها بیرون کشید اجزائی همچون : گل ، برگ ، بوته ، پرنده درخت ،گلدان و ....که بادر کنارهم قرار گرفتن همراه با شیوه ها و اسلوب متفاوت در نهایت طرحی به نام نقشه را در فرش نمایان می سازد که هر کدام باز دارای طرحهاو نقشه ها ی گوناگون می باشند و دراین بین گل ها که مظهر زیبایی طبیعت و هم قالی ایران گشته اند.

در این مقاله ابتدا پس از بررسی سیر تاریخی نقوش شاه عباسی و نحوه ی شکل گیری آنها مروری نیز برسیر تحول وتطور گل شاه عباسی شده است .

واژگان کلیدی :

فرش ، نقشه ی، شاه عباسی، گل شاه عباسی ، نیلوفر آبی ، لوتوس

1-1-مقدمه :

  نقشه ی شاه عباسی یکی از طرح ها و سبک های رایج بافته شده در مناطق مختلف ایران _ به ویژه منطقه ی اصفهان_ می باشد بسیاری از اساتید و کارشناسان آغاز بافت فرش با نقشه ی شاه عباسی را به دوره صفوی رسانیده و منسوب به اصفهان دانسته اند .برخی از محققین براین باورند که این فرش در دوران پادشاهی شاه عباس صفوی و در کارگاههای سلطنتی این پادشاه بر روی دارها پیاده گردیده است و عده ای نیز نام گذاری این نقشه را بر گرفته از  همان دوره و حکومت شاه عباس میدانند .

در نگاه کلی فرشهای عهد صفویه به دو گروه زمانی تقسیم می گردند:

الف- آن دسته از قالی هایی که در زمان پادشاهی شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی بافته شده و به شاه طهماسبی معروف است که خود مکتبی به همین نام دارد.

ب- قالی های بافته شده در دوران شاه عباس که به مکتب شاه عباسی شهرت دارند که در این دوره با بهره گیری از بافندگان و طراحان نامی و همچنین بر پایی کارگاه های مختلف در اصفهان تحولات جدیدی وارد عرصه فرش گردیده است . این دگرگونی همان استفاده از طرح های اسلیمی  ختائی و گل های رایج در نقشه های فرش این دوره است که در این باره میتوان به نقشه ی شاه عباسی نیز اشاره نمود.

1-2-بیان مسآله :

- نقشه ی شاه عباسی دارای چه طرحها و چه ویژگی هایی است ؟

- استفاده از نقشه ی شاه عباسی در فرش ایران از چه دوره ای آغاز گشته است ؟(سیر تاریخی)

- به کارگیری این نقشه در کدام یک از مناطق قالیبافی ایران رایج بوده و میباشد ؟(جغرافیای بافت )

- رنگبندی در نقشه شاه عباسی به چه گونه ای شکل می گیرد و استفاده از چه رنگهایی رایج تر می باشد ؟

- اجزاء وعناصر تشکیل دهنده ی نقشه ی شاه عباسی کدامند ؟

- گل شاه عباسی دارای چه ویژگی ها و چه ساختاری است ؟( بررسی طرح و موتیف)

- شکل گیری و پیدایش گل شاه عباسی و نیلوفر آبی مربوط به کدام دوره ای است ؟( بررسی سیر تحول و تطور تاریخی این گل )  

1-3- ضرورت و اهمیت تحقیق :

بدیهی است در امر پژوهش هر قدر مطالعات عمیق تر باشد و مدارک و اسناد بیشتری گردآوری شود و  پژوهشگر دست به تحقیق وسیعی در زمینه ی موضوع مورد نظر خود زنده این تحقیق از اعتبار فزایندهای برخوردار خواهد شد .به ویژه در زمینه ی موضوع بس مهم به نام ( نقوش شاه عباسی ) که تحقیق و پژوهش بیشتر درباره ی آن راهگشای خیلی از سؤالات و فرضیاتی خواهد شد که در ذهن این جانب و سایر پژوهشگران رشته فرش ایجاد شده است و چه بسا با جمع آوری مدارک بتوان نظریات جدیدی در این زمینه ارائه داد و حتی آنها را اثبات و تآئید نمود . این تحقیق جرقه ای در گشودن باب جدیدی در این زمینه است .

1-4-اهداف تحقیق :

علاقه مندی و اظهار ذوق نسبت به هنر و شناخت آن جزء لاینفک و جدانشدنی فرهنگ ایرانیان است و شاید هم ادای دینی نسبت به هنر مندان بی نام ونشانی باشد که همواره ثابت کرده اند :" هنر با ایرانیان زنده می ماند "

بررسی و شناخت و تحقیق در زمینه ی فرش ایران گوشه ای از این زیبایی وذوق و سلیقه ی هنری را در پیش روی علاقه مندان به این عرصه آشکار می سازد . شناخت فرش ایران همواره آگاهی از حقایقی محض را به همراه داشته است حقایقی که حکایت از تلاش در زحمات هنرمندان گمنامی در دوره های مختلف دارد . فرش در هر گوشه از این سرزمین نماد و جلوه گاهی از رسوم وسنتهای همان منطقه بوده و گاه راز و رمزی در پس پرده داشته است .

با مطالعه ی بیشتر در این طرحها و درنهایت تحلیلی بر ما حصل کار مطمئناً نتیجه زیبا و دلنشینی به همراه خواهد داشت و آن : فرشی است الهام گرفته از ذهنیتی سرشار از عشق وهنر .

پژوهش در فرش و تحقیق در این زمینه جهت دستیابی به این شناخت برای هر پژوهشگری امری ضروری است تا زوایای پنهان راز انگشتان زربفت هنرمندان فرش باف ایران را در و رای تاروپود وطرحها و نقشه های دلکش و دلاویز برای ماآشکار نماید .

1-5-فرضیه تحقیق

- طرح و نقشه ی شاه عباسی یکی از متداول ترین طرحها و نقوش فرش ایرانی است بالاخص نقشی رایج در بافته های دوران صفوی که ریشه در تاریخ فرهنگ و هنر ایرانی داشته است.

- گل شاه عباسی عنصر اصلی و گل معروف نقشه ی شاه عباسی است که پیدایش و شکل گیری آن مربوط به دوره های قبل از دوران صفوی بوده و با عنوان نیلوفر آبی _ لوتوس _نامیده شده است .

- طرحهای اولیه ی این گل را میتوان برروی ظروف دوره های قبل از اسلام (ساسانی)مشاهده نمود.

- طرح این گل بر گرفته از نیلوفر آبی _ گل کار شده درنقش ماهی درهم/ هراتی _ است که ریشه در آئین میترائیسم دارد.

1-6- پیشینه ی تاریخی تحقیق :

احمد دانشگر د فرهنگ جامع فرش در قسمتهای مختلف کتاب اشاراتی به نقشه ی شاه عباسی و همچنین گل شاه عباسی داشته اند :

( طرح شاه عباسی یا "طرح گل شاه عباسی" امروزه کلیه ی اینگونه نقشها را (شاه عباسی ) نامند . گلهای شها عباسی در این طرح معمولآ شاخ وبرگ و غنچه و بوته در سراسر فرش پراکنده اند و بدین گونه طرحی سراسری مرکب از نقوش و اشکال کلاسیک دوران شاه عباسی بوجود می آورند .اگر چه این نقش دراغلب نقاط ایران بافته میشود اما در فرشها ی اصفهان کاشان مشهد و تبریز طراحی می گردد . می توان طرح شاه عباسی راکامل شده طرح اسلیمی دانست که گلها ی تجربه یافته اسلیمی ها را زینت می بخشد . بنابراین عوامل تشکیل دهنده طرحهای شاه عباسی اسلیمی گلها برگها و  ختایی هایند .[1]‍‍‍‍

دررابطه با تعریف گل اینگونه گفته اند :

«..... گل یکی از این نگارهای معروف ورایج وزیبا در فرش است ، برخی نوشته اند که از عهد صفویه در نگاره های فرش به صورت جدی واصلی داخل گردیده وبویژه نوعی گل به نام « گل عباسی» طراحی شده است ....»[1]

گل نقشمایه ای در فرش :

« گل با همه زیبائیش به صورت حقیقی یا تجریدی وخیالی از زمان های بسیار دور یکی از رایج ترین نقشمایه های فرش ایران بوده است . گل در فرش وسایر مصنوعات دستی ، محملی است برای مفاهیمی که طراح وبافنده قصد القاء آنها را به بیننده دارند .

هنرمندان از شکل گل این آفریده زیبا وبیانگر اعجاز خالق در هنرهای ظریف دستی به صورت های گوناگون بهره می گیرند. ایشان در بیشتر موارد گلهای تجریدی از طبیعت را به سلیقه خود تغییر شکل می دهند . وآنرا با طرح مورد نظرهم آهنگ می سازند . در فرش گل ها اغلب تغییر شکل یافته از نوع طبیعی آنها است وشکل طبیعی گل در این دستبافت به ندرت مشاهده می گردد ، نظیر گل شاه عباسی.»[1] 

در رابطه با قالیهای بافته شده در اصفهان با طرح های شاه عباسی به این نکته اشاره کرده اند که :

«... بیشتر قالیهای طراحی وبافته شده در اصفهان دارای بن نگارهای شاه عباسی است که ترنجی در میان ولچک ها درکنار دارد...اصولا نقشی از فرش ایران در جهان بنام« نقش اصفهان » معروف شده است این نقش دارای گل های افشان وشاه عباسی با شاخ وبرگها و اسلیمی های بسیار جالب وموزون در زمینه ای با رنگهای زنده ومتنوع طراحی می گردد.» [1]

« باغ های پر گل وگیاه ، خطوط اسلیمی ساده یا دهان اژدری ،گل که با شاخ وبرگ های خزنده بهم پیوسته اند ، حاشیه پهن با نوارهای طرفین باریک ، گل های شاه عباسی وپراکنده در سراسر متن از اختصاصات فرش اصفهان می باشد.»[1]

- تورج ژوله درکتاب پژوهشی در فرش ایران به نکات زیر اشاره کرده اند .

« در طبقه بندی کلیه طرح های فرش ایران به 19گروه اصلی:

گروه 2- طرح های شاه عباسی :

اساس کلیه طرح های شاه عباسی برمبنای کاربرد گل معروف شاه عباسی در این طرح است . دراین طرح ها گل های شاه عباسی به همراه بندهای ختایی وگاه تلفیق آنها با اسلیمی ها ، انواع مختلفی از نقوش فرش را ارائه می دهند .

انواع طرحهای این گروه عبارتند از لچک وترنج شاه عباسی ، افشان شاه عباسی ، شاه عباسیِ درختی ، شاه عباسیِ شیخ صفی ، شاه عباسیِ جانوری و....»[2]

محمد جواد نصیری در کتاب سیری در هنرهای قالی بافی ایران در رابطه باطرح شاه عباسی اینگونه نوشته اند : « اساس این طرح ها راگل وبوته های خاصی که اصطلاحاً بنام گل های شاه عباسی معروف شده اند تشکیل می دهند . این گل ها با اسلیمی ها ، و ختائی ها وسایر موتیف های معمول در نقش قالی نقوش اصلی را در حاشیه ومتن فرش بوجود می آورند . شاه عباسی لچک وترنج ، شاه عباسی تصرفی ، شاه عباسی افشان ، شاه عباسی طره ائی از گروه های فرعی آن طرح می باشند.»[3]

- تعریف وتوضیحات نقشه ی شاه عباسی وگل شاه عباسی از دیدگاه جواد یساولی در کتاب شناخت قالی ایران :

- «گلهای شاه عباسی : این گلها که به گلهای شیخ صفی نیز مشهورند ، به احتمال قریب به یقین ، از زمان صفویه به بعد متداول شده اند . وانتساب آن به شیخ صفی نیز ، از نظر علاقه ی مفرط سرکردگان این سلسله به جد اعلایشان شیخ صفی بوده است . استفاده از گل انار در نقشه های تزئینی ایران ، دارای سابقه ی طولانی تری است که ریشه ی آن راباید در تقدس گل انار در آیین زردشت باستان جستجو کرد. امروزه ، کاربرد فراوان این نگاره ی تزئینی ، مدیون حالت دلربا ودلفریب ومدور آن است ، زیرا گلهای شاه عباسی می توانند بصورت گلهای پنج پر وهشت پر وگاه دوازده پر درحالی که در مرکز بوسیله ی گلی کوچک ودگمه ای به هم اتصال می یابند وبا چرخش در زمینه قالی وایجاد وحدت وهماهنگی با طرح های ختایی ، فضاهای گسترده ای رافارغ از ریتم های تکراری به خود اختصاص دهند.»[4]

«نقشه ی شاه عباسی : به سلسله ی طرح هایی اطلاق می شود که بیشتر عوامل یادگیری آنها را نگاره ها ونقشهای مرسوم در دوره ی صفویه وسلطنت شاه عباس تشکیل می دهد . این عناصر ونقشها عبارتند از گلهای چند پر ساده ومرکب ، معروف به شاه عباسی وخطوط کمانی پیچان ، اسلیمی ها ونگاره هایی به شکل ابرهای چینی که برای تزیین متن بکار می روند . طرحهای شاه عباسی به انواع افشان ، لچک ترنج (ترنج دار) درختی، جانوری ، شیخ صفی ، طره دار سلسله ای ، شاه عباسی تصرفی ، ترنجی طره دار ، بوته دار، لچک ترنج کف ساده قابل تقسیم است .»[4]

- آرمن ها نگلدین در کتاب قالی های ایرانی در بخش مربوط به خصوصیات فرش اصفهان اینگونه نوشته اند: «... قالی ای که در قدیم به غلط «قالی لهستانی »نامیده می شد وامروز آنرا «قالی شاه عباسی »(1628-1578میلادی ) می نامند ، نام خود را از پادشاهی گرفته که آنها را برای اهداء به شاهان وشاهزادگان سفارش می داده است ...»[5]‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌     

- در مجموعه مقالات از ارنست کونل – شهریار مالکی – هادی اقدسیه بنام اسلیمی وختایی ، گلهای شاه عباسی در رابطه با گلهای شاه عباسی اینگونه عنوان گشته است :

«... در اینجا گذشته از طرح های ختایی انواع گلهای شاه عباسی نیز مانند گلهای اناری وبرگی وپیچک وگرد وغیره به خوانندگان معرفی می گردد . در قالی وکاشی ،خاصه در قالیهای بافته شده از زمان صفویه به بعد ، ضمن ختایی ها به گلهای  شاه عباسی بیش از هر گل دیگری بر می خوریم . چنانکه گویی ختایی تنها همچون ریسمانی است که گلهای مزبور را به آن می بسته اند . البته بته های تجرید مانند بته ی جقه ای وسایر بته ها درختائی جایی ندارند. نهایت آنکه می توان وسط تپه ها ساقه ای طرح کرد , نظری به گلهای شاه عباسی ، توجه شدید به طرحهای تجریدیافته‌‌ ی اناروگل آن به خوبی احساس میگردد .اگر این توجه دنباله ی تقدیس گل انار در ایران زردشتی باستان هم نباشد ، لااقل طرح دلربا ودایره مانند گل انار وخود آن‌ وپیچ وخم خطوط منکسر تاج آن و سربر کشیدن شعله وار آخرین آثار گلبرگهای آن،آنقدر جالب بوده است که به اینهمه طرحهای گوناگون بیازرد .

واز همه مهمتر نامگذاری این نوع گلهاست که در اغلب موارد گل شاه عباسی‌‌‌‌‌‌ نامیده می شوند و در موارد نادری نیز به گل شیخ صفی موسومند .صرف نظر از این اختلاف رای مسلم است که عمر این نامگذاری ازدوره ی صفوی پیشتر نمی رود. و  شاید اگرهم استنادی به شیخ صفی شده است ، از نظر احترامی است که صفویان نسبت به جد اعلای خود داشته اند ودرصدد تخلید نام او کوشش ها کرده اند.»[6]

در صفحه 92 همین کتاب ، تصاویری از موتیف هایی از عصر ساسانی تاقرن یازدهم میلادی بر ظروف نقره وسرامیک وپارچه های ابریشم وسطوح گچبری نقش بسته است ، برگرفته از کتاب بررسی هنر ایران پروفسور پوپ ، آورده شده است .

- گل شاه عباسی‌‌‌‌‌‌ در کتاب واژگان فرش اینگونه تفسیر شده است: palmette

« این گل که در طرحهای ختایی نقش اصلی را دارد منسوب به طراحان دوره صفوی بوده وعده ای آن را شبیه نیلوفر آبی می داد . این گل بصورت پنج پر ،هشت پر و دوازده پر به همراه برگ ها و گلبرگ ها درطرح های متنوعی ارائه می شود .»[7]

طرح گل اناری  pomegranate  design                        

«این طرح در گلهای شاه عباسی فرش ایران ، در فرش های چینی بصورت درخت انار، ودرفرشهای ترکستان وقفقاز بصورت میوه انار به همراه شاخ وبرگ استفاده میشود.»[7]

نیلوفر آبی         lotus  

«نوعی گل نیلوفر آبی مصری که در فرشهای چینی بیشتر بکار رفته ونشانه مذهب ،    تکامل ، خلوص وزیبایی بوده ، شباهتی نیز به گلهای ختایی دارد .»[7]

- در فرهنگ فارسی معین نیز دررابطه با لوتوس اینگونه گفته شده است:

« لوتوس یکی از گونه های نیلوفر آبی است که به نیلوفر آبی سفید مصری مشهور است که در مصر وبعضی کشورهای آسیایی نیز یافت می شود.»[8]

نظریه ی سیروس پرهام درکتاب دستبافهای عشایری وروستایی فارس دررابطه با نیلوفر آبی یا نخل بادبزنی :

« پراکندگی این نگاره به شکل ها وشیوه های گوناگون درهنر ساسانی وفرشبافی فارس به حدی است که پس از گلِ هشت پرِ پازیریک آنرا باید پر برکت ترین نقشمایه ی باستانی در هنر فرش بافی دانست . تقریباً تمامی فرشهای اشکالی فارس وحتی نقشه های منظم غیر اشکالی ، ماهی در هم ونیز فرش های قفقاز صورتی وحالتی از این نقشمایه در خود دارد . طرفه آنکه این نگاره ی دیرینِ سال که در مغرب زمین به نخل بادبزنی ونیلوفر آبی شهرت یافته ودر فارس به شکل ساده تر وطبیعی تر آن گل کنگر می گویند متداول ترین نگاره ی فرش بافی دوران صفوی را بوجود آورده و به «گل شاه عباسی » معروف شده است .»[9]

دررابطه با بررسی گل نیلوفر آبی در نقش ماهی درهم /هراتی نیز در کتاب های مختلف مطالبی عنوان شده از آن جمله می توان به کتاب مبانی طراحی سنتی در ایران نوشته علی حصوری اشاره نمود که در قسمتهای بعدی مقاله ودر بخش ارائه یافته ها به آن نیز پرداخته خواهد شد .

- نیلوفر آبی در فرهنگ دهخدا

نیلوفر معمولی یا نیلوفر آبی گیاهی است از تیره ی نیلوفرهای آبی که نزدیک به تیره ی آلاله ها است . این گیاه آبزی است ودرمناطق گرم ومعتدل می روید. برگ هایش قلبی شکل ومسطح است .درازای دمبرگ طویل است وبرگها برسطح آب شناورند ...»[10]

قابل ذکر است که نیلوفر در فرهنگ دهخدا به انواع مختلف تقسیم بندی شده است وهرکدام با تعاریف خاص خود گونه ای از انواع نیلوفر آبی می باشند .

در سایر کتب آموزشی دررابطه با طراحی فرش نیز بصورت پراکنده تعاریفی اینگونه ازگل شاه عباسی گشته است :

پرویز اسکندر پورخرمی در کتاب آیین هنر وآموزش نقاشی ایرانی (گلهای حنایی)

گل شاه عباسی را با نام گل لاله عباسی نامیده واینگونه توصیف کرده اند :

« گل لاله عباسی در حقیقت همان گل نرگسی است که از تکراردو دایره ودو برگ بوجود می آید ودر بخش مقدماتی گل های مادر طریق ترسیمشان مطرح شد وهم اکنون با نظامی جدید واضافاتی چند ، به معرفی گل کاملی از ختایی ، یعنی لاله عباسی پرداخته می شود . البته در میان گل نرگسی تا لاله عباسی حدواسطی از گلهای پروانه ای نیز وجود دارند . این گل همچون گل برگ چناری با برگ ها وتزئینات دایره ای متعدد در اطراف دایره ای بزرگ ایجاد شده اند که تعداد برگ های آن در بین شش وهشت وده برگ درکش وقوس است . خود نمایی شش وهشت را در بین آثارشاخص بیشتر شاهدیم . گل لاله عباسی به دلیل دارا بودن تمامی خصایص گلها وقابلیت پذیرش هر نوع تحولی ، منعطف ترین گل در بین گلهای حنایی است . این گل به همین جهت از نظر شکل ظاهری نیز زیبا تر از همه ی گلها جلوه می کند .

دایره ی قلب مانندی در میانه گل با شکلی مدور و پیچش درونی که در تضادی زیبا با برگهای نوک تیز در حاشیه قرار گرفته زیبایی خاصی را که حاصل این تضاد است به دست می دهد . از سویی شکل کلی این گل غالبا به شکل لاله است . به این ترتیب که بخش پایینی آن ، پهن تر وقسمت بالا کشیده تر است . گرچه برخی از انحنای این گل را بصورت دایره ای کامل نیز طراحی می کنند اما هیات لاله شکل گل لاله عباسی زیباتر وکاملتر می نماید . تغییر شکل لاله عباسی از دایره که شکلی مجرد است به شکل لاله ، حرکتی را از بالا به پایین ایجاد می کند که خود سبب نوعی تعالی شکل می شود . غالبا برای تزیین بیشتر وهماهنگی برگهای اطراف با شکل مدور قلب مانند میانی ، اشکالی به شکل قلب ویا دایره های تزیینی قرار می دهند . این اشکال نیز همچون برگها تابع قانون تکثیر از کوچک به بزرگ از قسمت پایین به بالا است . برگهای اطراف قلب لاله عباسی ، از محور پایین که اغلب بصورت یک دایره کوچک ویا گلی چهار پر است آغاز می شود . در قسمت پایین ، برگها کوچک تر وهرچه به بالا صعود می کنند ، بزرگتر می شوند . طریق قرار گرفتن برگها در اطراف قلب میانی ، معمولا به چهار شکل عمده ترسیم می شوند ، یا اینکه برگها از بالا به پایین روی هم قرار گرفته به طوری که احساس می شود بخشی از برگهای پایینی در زیر برگهای بالاتر رفته اند .

نوع دیگر قرار گیری برگها این است که هر برگ مستقلا به قلب مرکزی چسبیده شده باشد . یک صورت دیگر باز شدن برگها از محور مرکزی گل در نقطه پایین قلب مرکزی است . در این صورت همه برگها از کوچک ترین برگ تا بزرگ ترین آنها از همین نقطه آغاز می شود وهرچه برگها بالاتر روند کشیده تر به نظر می آیند . آخرین جلوه را هم می توان ترکیب همه این مراحل با یکدیگر دانست که اگر چه از نظامی ترکیبی برخوردار هستند اما دارای ریتم وآهنگ خاصی می باشند که زیبایی منحصر به خودشان را ایجاد می نمایند.

گل لاله عباسی از نظر گاه دیگری نیز دارای ویژگی های ممتازی است . شباهت شکل این گل به لاله ، که در فرهنگ اسلامی ایران مظهری از انسان های آزاده ومقام والای شهید است این تصویر رادراذهان ، بسیار محترم ودرعین حال نجیب می گرداند . شاید زیبایی دیگراین نام دروابستگی آن بنام عباسی باشد . در افواه عامه نام این گل را « شاه عباسی» منسوب به شاه عباس صفوی یاد می کنند که هیچ دلیلی نیز بر این موجود نیست زیرا این گل از اعصار قبل از صفوی نیز در آثار تذهیب مشاهده می شود . اما نسبت آن به عباسی و شکل لاله گونش ، نشانی است کامل وسرافراز به مقام شامخ حضرت ابالفضل العباس (ع) که در فرهنگ اسلامی نماد جوانمردی وفاداری درزیباترین صورت است این گل نیزدرطایفه گلهای ختایی زیباترین گل به شمار می آید ودرهمه نقش ها (کاشی-قالی-تذهیب)به کاربرده شد.»[11]

 استاد  عصاره ـ دررابطه با طرح شاه عباسی  اینگونه می گوید :

«این طرح همان طورکه ازنامش مشخص است درزمان صفویان واردعرصه گردیدویکی ازبیشترین طرحهای کاربردی است درفرشهای ایرانی عده ای آنراگل شیخ صفی می نامند کلادارای ساقه ای مشخص درانتهای گل بوده وبه صورت پنج پر،هشت پروگاه دوازده پربه کارمی رود .تفاوت اصلی اش درحالت ختایی دربازتربودن گل است .      این طرح بسته به تلفیق آن با طرحهای دیگرنامهای مختلفی می گیردکه معروفترین آنهاعبارتنداز:شاه عباسیِ افشان ،لچک ترنج ،جانوری،طره دار،تصرفی ترنج دار،بته ای وکف ساده  شاه عباسی افشان:زمینه این گونه فرش پراست ازگلها ، اسلیمی ها ، ختایی ها وشاه عباسی ها که به صورت نامتقارن درهم پیچ خورده ومتنی پرکارراجلوه می دهد.گاه درمیان آن ازنقوش حیوانی نیزاستفاده شده که به آن افشان حیوان داراطلاق می شود .ویژگی خاص این طرح مشخص نبودن ترنج است که گاه اصلا وجودنداردوگاه به دلیل تراکم طرح مشخص نیست.

شاه عباسی لچک ترنج :این طرح ازطرح های اصلی منطقه اصفهان است وریشه ی آن رادرکتب وجلدقرآن های قدیمی دانسته اند.ترنج دراین طرح اکثرا حالت بیضی داردخصوصا درفرش های قدیمی تروامروزه فرم دواریاگردآن دربین بافندگان رایج شده است اصولا طرح بایست دارای ترنجی مشخص که بارنگ متفاوت ازمتن دیده می شود به همراه چهارلچک مشخص وقرینه ازترنج  به کار رفته باشد ولی جهت ایجادتنوع درطرحهای امروزی لچک ها نقشی متفاوت رانسبت به ترنج به عهده دارند(گاه کلا حذف می گردندوگاه نقشی متفاوت دارند)

    شاه عباس جانوری:این طرح بیشتر درکرمان رایج است ودرنقش مرکزی          ازگلها باشاه عباسی ختایی ودرحواشی ازحیوانهای متفاوت استفاده شده همچون گوزن،گرگ ویا پرندگان ، درحالت کلی نسبت به نوع قبلی ،فرش پرکارتراست.

    شاه عباسی طره دار: در آن طرح ترنج حالتی کشیده به خودمی گیرد وباریکترمی شودومعمولا دوانتهای حاشیه رابه هم متصل می کند.دربیشترطرح های طره دار،لچک استفاده نمی شود.متن فرش باتوجه به سلیقه ی طراح تزیین شده و نام های متفاوتی همچون:طره دارافشان ، درختی و یا حیواندار رابه خود می گیرد .

  شاه عباس شیخ صفی:این طرح الهام گرفته از آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی مؤسس  سلسله ی صفویان است در آن ترنج مرکزی حالتی گرد داشته ودر اطراف آن گلهایی به نام گلهای کومه ای یا خربزه ای دیده میشود و معمولآ تعداد آن شانزده عدد است . لچک کاملآ قرینه ی ترنج است زمینه ی اطراف ترنج تا حاشیه ها ساده باف بوده و فقط تعداد کمی اسلیمی و گلهای شاه عباسی دیده می شود در دو طرف ترنج دو قندیل دیده میشود یکی بالا یکی پائین .ویژگی چهارم آن استفاده از کتیبه در حاشیه ی اصلی است.

     شاه عباسی تصرفی (تلفیقی ): این طرح از همان اسلیمی ها و شاه عباسی ها بوجود آمده ولی ویژگی خاص آن تبدیل شدن ترنج مرکزی به چهار ترنج می باشد که ازنظر فاصله بصورت کامل قرینه در متن قرار می گیرد ودر آن لچک بکار نمی رود .»[12]

- سیسل ادواردز در کتاب قالی ایران طرح شاه عباسی را اینگونه تعریف کرده اند :

      «مردم ایران اصطلاح شاه عباسی را بر یک نوع طرح سراسری مرکب از نقوش واشکال کلاسیک اواسط دوران صفویه اطلاق می کنند ، این نقوش یعنی انواع مختلف برگ نخل ، نگاره های مارپیچ ،تبرزین ،گلدان وغیره درقالبهایی که بنام قالبهای نقش گلدانی معروف اند طرح شده است وهمه معتقدند که این قالبها در زمان سلطنت شاه عباس تهیه گردیده است . این نقوش در زمینه ی قالی بطور پراکنده وجدا از یکدیگر با فواصل مساوی طرح گردیده وهمیشه بوسیله ی نوعی شاخه یاشبکه با یکدیگر ترکیب وپیوسته شده است .

        این طرح قالی در کلیه ی نقاط ایران بافته می شود . طراحان کرمان وکاشان وتبریز واصفهان ومشهد دوست دارند طرح هایی گوناگون وزیبا که در آنها مهارت واستادی زیاد بکار رفته باشد تهیه نمایند . در روستا ها نیزاغلب قالیبافان با انواع معمولی نقش درخت نخل وگلدان آشنایی دارند واغلب قالیچه وقالی هایی رابا این طرح ها وبافت گردان تهیه می کنند....»[13]

    دررابطه بررسی کتب ومنابع خارجی : از آن جمله می توان به مجموعه کتب

پروفسور پوپ بنام«بررسی هنر ایران» اشاره نمود که در بخشهای مربوط به نقوش ایران در رابطه با گلهای شاه عباسی LOTUS PALMETTES اینگونه نوشته اند:

 ابتدا بررسی گل نیلوفر آبی  The lotus

 « در بین اجزای خاص وویژه ی طراحی فرش ، گل نیلوفر آبی قدیمی ترین ،پرطرفدارترین ودر حقیقت زیبا ترین می باشد . آن گلی است که توجه هنرمندان مصر تا چین را برای هزاران سال به خود معطوف داشت . هیچ طرحی مثل این طرح دارای تنوع و تکثیر نمی باشد دردوران اولیه این گل بعنوان سمبل حاصلخیزی محسوب می شد که در سرتاسر آسیا از دوران بسیار قدیم طرفداران بسیار زیادی داشت .طرح این گل بعنوان سمبل خورشید هم درنظر گرفته می شد. بطور همزمان در سرتا سر مصر ، این طرح در هنر آشوری به عنوان یکی ازمتداولترین الگوهای حاشیه ی فرش مورد استفاده قرار گرفته است . این طرح که هم از دید کلی و هم نیمرخ شکل یک بوته ی گل رز را متجلی می سازد و نقش عمده ای رادر طرح ها ی دوران هخامنشی ایفا می نماید ولی فرم و ساختار آن به صورت محدودوجزئی بوده است . دردوره ساسانی این طرح تا حد زیادی تکمیل تر شده است ارزش تزئینی آن به نسبت کاهش توجهات سمبلیک افزایش یافته است .

   طی قرون اولیه دوران اسلامی ترسیم نیمرخ طرح نیلوفر آبی مشکل می باشد. می توان چنین نتیجه گرفت که این طرح در شرق دور به عنوان یک روش مستقل حفظ گردیده ویا ادامه یافته است چرا که در دوران سلجوقی دوباره در ایران نمود می یابد . یک نمونه نفیس و استادانه از طرح نیلوفر آبی که نمونه مستندی از این طرح محسوب می شود ، طرح زیبا و دلکش محراب گچ بری شده مسجد ملک در کرمان می باشد.

درقرن چهاردهم این طرح به عنوان طرح گلی سر تاسر کشورهای اسلامی محسوب می شد ودر این زمان این طرح که تا حد زیاد و مشخصی مدیون مدل های چینی بود تغییر نموده وبا دیگر طرح های شکوفه بزرگ چینی _ طرح گل شقایق فرنگی _ ترکیب گردید به گونه ای که در عهد صفوی این دو طرح را نمی توان از هم تشخیص داد چرا که هریک تا حد زیادی از طرح دیگری سود برده است .

      این طرح که بصورت غنی وپیچیده درآمده بود حساسیت خاصی به محیط خودداشت ودرجایی که مورد استفاده قرار می گرفت انعکاس دهنده ی سلیقه ،دیدگاه تزیینی وحدود تکنیکی هنرهای گوناگون نواحی مختلف بود .

در فرشهای مناطق شمال غرب این طرح بصورت متراکم،معماری وتا حدی درشت بود واکثرا از بافت عمودی محکم برخوردار هستند . اگرچه هرچه به پایان قرن شانزدهم نزدیک می شویم این میزان تا حدی کاهش می یابد . این فرم متراکم که در این طرح گل تازه شروع به باز شدن نموده است غالبا با یک نمونة کامل تر ترکیب می شود وآن گلی است که کاما باز شده است . فرش های تبریزی که این ویژگی طرح عمودی را با طرحهای ظریف درباری ادغام می نمایند گروهی از طرح های بسیار زیبا واستثنایی را فراهم می آورند . کاهش شفافیت واستحکام طرحهای گل نیلوفر آبی در نمایشگاه فرش Saltingگواه یک دوران نسبتا دورو قدیمی است.

بافندگان سبک هراتی اگر اساسا الگویی مشابه با طراحان شمال غرب ایران را استفاده می نمودند ولی در طرحهای خود جنبه ای از تجمل گرایی وظرافت را افزودند . گلبرگها به زیبایی در نقاط سوزنی وباریک خم می شوند . حتی زمانی که این طرح به فرمی ساده تر وعریض تر تغییر شکل می دهد زیبایی وپرداخت مناسب خود را حفظ می نماید . فرش های بافته شده در شمال غرب ایران در فرش های شرق ایران هم انعکاس یافته اند یک ترکیب ماهرانه ودرعین حال مطلوب را از دو خصوصیت نشان می دهند وبا ساختار معماری نسبت داده شده به شمال غرب وطرحهای دوره گرد ونرم وتجملی شرق ترکیب شده اند .

      فرشهای ابریشمی کاشان هنوز هم دارای فرمی شفاف ،محکم وجواهر شکل هستند .این فرشها با توجه به تراکم زیاد خود هنوز هم مورد توجه هستند اگرچه در تخته فرشهای بعدی مشاهده شده که آنها کمی باریکتر واز تراکم آنها کاسته شده است .درنهایت بعضی تغییرات طرح کنگر فرنگی رادر ذهن به تصویر می کشاند . در نهایت در سری های اخیر طرح بصورت سست ونامفهوم درآمده است .

    با این وجود با اقدامات ماهرانه ی گروه sanguszko واستفاده از زیبایی وتنوع در طرحهای دوره گرد وطرح های داخلی این فرشها احیا شده اند . در بهترین نمونه های Goaگل در یک توده ی کروی متراکم می شود ،در حالی که دربهترین نمونه فرشهای گلدانی مشاهده می شود که آن به ویژگی مجلل فرمهای اولیه دوره ی صفوی شباهت دارد که در گونه های بعدی آن طرحها اصلاح وغنی گردیده اند . در شکوفه های نیلوفر آبی فرشهای گلدانی تنوع بسیار زیادی مشاعده می شود وغالبا در یک تخته فرش مشابه ویژگی های نسبتا متفاوتی می توان مشاهده نمود .بعضی از آنها بسیار عریض وساده هستند مثل نمونه ی موجود در موزه ی ویکتوریا وآلبرت که در آنجا یک طرح با تنها شش گلبرگ به نمایش گزارده شده است . نمونه های دیگر غنی تر ونرم تر هستند مثل نیلوفر ابی موجود در فرش clark-corcoran که جلوه ی اصلاح شده ی طرح درباری را منعکس می نماید ونزدیکی وقرابت آن به فرشهای گلدانی را آشکار می سازد چرا که الگوی مرکزی آن مثل یک کتیبه ویک جریان مکانیکی می باشد . این رویکردبعنوان قائده ی نیلوفرهای آبی فرشهای گلدانی محسوب می شود ولی در ان نیلوفر آبی فرش Mccormickیک استثنای بارز قلمداد می گردد . بر عکس فرشهای گلدانی ، نیلوفرهای آبی فرشهای کاشان وهرات ارگانیک تر هستند . مرکز آنها تا حدی مثل یک گل در گلی دیگر است ویا قلب آن از یک جام گل پیچیده تشکیل شده است . طراحان فرشهای Polonaise   از نیلوفر آبی به روشی صوری تر استفاده می نمایند وبطور کلی روش فرش ابریشم کاشان را دنبال می نمایند ، ولی وقتیکه آن طرح در یک ساختار خاص دچار تغییر می گردد ، مثل فرش Deering،گل ممکن است با بزرگ نمودن کاسبرگ گل بصورت پیچیده درآید که همین امر اصالت آن را به مخاطره می اندازد .نیلوفر آبی با توجه به اینکه بسیار فریبنده وانطباق پذیر است در فرمهای با تنوع بسیار مورد استفاده قرار گرفته است . یک سر شیر درنده می تواند در قلب آن مخفی شود که از دید رئالیستی عجیب وغریب ولی از دید تزئینی زیبا ومتقاعد کننده به نظر می آید .غنچه های در حال جوانه زدن می توانند بعنوان مرکز یک طرح مرکب در نظر گرفته شوند ، ویا با یک کیفیت  کاملا متفاوت می توان آنرا درنقشه ی داخلی طرحی دیگر ادغام نمود که این مورد نه تنها در شمال غرب بلکه در فرشهای کاشان وخراسان مشاهده می شود .

شاه عباسی برگی                                      Leaf   palmettes

     این طرح که غالبا همراه با گل نیلوفر آبی همراه می باشدودرقرن شانزدهم هم دارای اهمیت بوده است دارای فرم برگهای قاشقی شکل متعدد می باشدکه بعضی اوقات بصورت بهم چسبیده ، جدا جدا ، ویا حلقه ای (تا شده) می باشند. وقتی این برگها عریض تر شوند بصورت نوعی گل شاه عباسی در می آیند وساختار تزئین داخلی مشابه با آن گل را به خود می گیرند . مثل یک نیلوفر آبی فوقانی ، یا بعضی اوقات یک شکوفه شقایق فرنگی یا نیلوفر آبی عریض را همراه خود دارند ،ویا ترکیب داخلی آنها شامل نیلوفر آبی وبرگهای قاشق شکل جفتی می باشند . گل شاه عباسی  واقعی که معمولا تخم مرغی شکل است   هم از این برگها ساخته می شود ،این طرح بعنوان طرح ویژه وبارز فرشهای ایرانی مناطق شرق محسوب می شود . 

ساختارهای داخلی ساده وتجسمی هستند . گلهای نیلوفر آبی متعدد وگونه هایی از طرحهای شقایق فرنگی دراینجا هم بعنوان الگوی مرکزی ایفای نقش می نمایند . نواحی خارجی دندانه دندانه وحاشیه دار هستند که نه تنها کیفیت تزئینی ذاتی آنها را افزایش می دهند ، بلکه انطباق آنها را با سری های دیگر آن آسانتر می نمایند . در شمال غرب بعضی اوقات این گلهای شاه  عباسی یک گل نیلوفر آبی را شکل می دهند ودر عین حال جوانه های شعاع داری را به سمت خارج طرح ودر جهات مختلف می فرستند . این جوانه ها دارای غنچه های جوانی می باشند . این نقشه در بعضی از گلهای شاه عباسی  فرش های شرق ایران هم مشاهده می شود و براستی در هنر آن زمان بعنوان طرحی چرخه وار محسوب می شود .برگ موهم یک الگوی فرش آرمانی را شکل می دهد . آویزهای به سمت پایین ودندانه های باریک شباهت آنرا با رنگ زمینه تسهیل می نماید واین امکان رابوجود می آورد که از آن مقیاسی وسیع بدون از هم پاشیدگی ساختار مجمو عه ای آن استفاده نمود . بنا بر این برای ایجاد یک محور مرکزی می توان از آن استفاده زیادی نمود . این نقشه تا حد زیاد وگسترده ای در مرکز ایران نسبت به شرق یا شمال غرب بکار گرفته می شد . این طرح ویژگی مشخص ومنحصر بفرد گروه sanguszko  محسوب می شود وبا طرحهای تجسمی بسیار وتنوع فراوان درفرش های گلدانی افزایش یافته است . در ابتدا آن بصورت یک نیمرخ سایه ای زاویه دار است ولی در مراحل بعدی با روی هم قرار گرفتن ساختار داخلی شکل آن ساخته می شود .

     همه ی این طرحهای گل شاه عباسی ، چه از گل نیلوفر آبی ، وشاخ وبرگ قاشقی شکل مشتق شده باشند وچه از برگ مو یا ترکیبات متعدد دیگر در هنگام لزوم برای نقشه های مرکب هم مورد استفاده قرار می گرفتند ، ترکیب ،حتی ترکیب به ظاهر نا همگون ، یک فرایند عمده در نوآوری تزئینی ایرانیان درعهدc  chalcolitiبوده است واگر چه این گرایش در عهد صفوی کاهش یافته ولی به هیچ عنوان دچار انحطاط وزوال نشده است . دردوران باستان چنین ترکیباتی شتاب یافته وتوسط انبوه واردات سمبلیک هدایت شده اند واین همسویی معنایی بین نوع دیگر اجزای نا همگون هنوز هم کلید این طرحهای اخیر در فرشها محسوب می شود . بنا براین ساختار مرکب در بسیاری از فرشهای Hunting(شکار) میلان ووین گل نیلوفر آبی با نماد سر خروس ترکیب شده اند . در تفکر غرب تغییر طرح گل به سر یک پرنده تا حدی نماد ترس است . ولی در تفکر ایرانی دو روش استفاده از خورشید محسوب می شود . همچنین گل نیلوفر آبی یا گل شاه عباسی با استفاده از یک جفت مارپیچ بهم وصل می شوند وبعضی اوقات کل نقشه روی یک سپر دونیم شده طراحی می شود . در قلب طرح گل رز گل نسترن قرار نمی گیرد . مارپیچ های محیط طرح که سمبل یک قالب ستاره ای را دربر می گیرد درسپر دوگانه موجود در فضای دوقسمتی طرح قرار می گیرند . همچنین طرح شیری که مرکز یک گل شاه عباسی را پر می کند یا،طرح نه چندان ظریف  پوست شیر بعنوان جمع بندی ترکیب طرحهای گیاهی وحیوانی محسوب می شود . ودر نهایت گرایش کلی به اوج خود میرسد.ودر یک درخت vag-vagخلاصه می شود که در این طرح درخت بعنوان خورشید یا ماه قرار گرفته وشاخص های حیوانی آن به طور مستقیم جوانه زده اند . یک فرم ساده تر ترکیب در فرم برگ های مرکب بزرگ مشاهده می شود که در آن یک برگ در برگی دیگر طراحی می شود . اگر قرار باشد مقیاس نقشه بزرگ باشد ، مثل فرشهای گلدانی بزرگ برگ می تواند توسط یک تاج گل در بر گرفته شود ومی تواند در درون خود یک دسته ویا یک باغچه گل را جای دهد که در این حالت مرکز آن را شکوفه های شعاعی تشکیل می دهند مثل فرش ماهان .

طرح بوته ی گل سرخی                                        The Rosette

    بوته گل سرخ – دراصل گل نیلوفر آبی با شکوفه کامل طرحی نا معقول محسوب می شود – قبل از اینکه وارد فهرست فرشها شود دچار تغییرات زیادی گردید ، ولی طراحان دمدمی مزاج از آن استفاده های بسیار نمودند . این طرحها دارای دو قابلیت ساختاری هستند : اول ویژگی تند وتیز وستاره شکل آن می تواند یک خال را که به نظر می آید بیش از حد سست وبی جنبش باشد شاداب وتقویت نماید؛ ولی قابلیت خیلی مهمتر آن حالت سکون قطعی آن است . تغییرات ایجاد شده در طرح پارسی جهت بررسی ، ارزیابی واندازه گیری وبعنوان قاعده ای مدون جهت ارزیابی دیگر طرح ها سودمند می باشند واین وظیفه ای است که طرح های گل سرخی ایفا می نمایند . در فرش های گلدانی آنها نسبت به آنچه که حقشان است فضای بیشتری را به خود اختصاص می دهند وفرم هایی پر قدرت وپر آب وتاب را شکل می دهند .»[14]

گل وبته گل سرخی در کتاب واژگان فرش اینگونه توصیف شده است :

«هر گلی که طرح آن شبیه به گل رز باشد ودر بافت دارای تقارن ، وبیشتر متن را بپوشاند.»[7]
مواد وروشهای تحقیق
2-1- روش تحقیق :

- اسنادی : استفاده از منابع داخلی وخارجی وهمچنین نشریات داخلی ، اینترنت

- میدانی : مصاحبه با اساتید فرش دانشگاهی

2-2- جامعه آماری :

در رابطه با آماری که در این مقاله می توان به آن اشاره کرد ،فراوانی مناطقی است که در آنها در بافت قالیها از انواع طرح ونقشه ی شاه عباسی استفاده می کنند که با برداشت از کتاب پژوهشی در فرش ایران به مناطق زیر می توان اشاره کرد :

-      طرح گلهای شاه عباسی در فرش مشهد : گلهای بزرگ شاه عباسی به همراه ساقه های نسبتا باریک وظریف از ویژگی های طرحهای قدیم مشهد بوده است ...

-      ... طرحهای افشان بویژه افشان شاه عباسی یکی از مهمترین طرحهای مورد استفاده در قالیهای کرمان می باشد .

-      طرح افشان شاه عباسی در فرش کاشمر

-      سبزوار : انواع طرحهای لچک وترنج شاه عباسی

-      کاشان : انواع لچک وترنجهای شاه عباسی... انواع گلهای شاه عباسی در سبک های گوناگون زینت بخش فرشهای منطقه ی کاشان میباشند .

-      نائین : انواع لچک ترنج های شاه عباسی

-      گلپایگان : از طرحهای متداول این منطقه عموما لچک و ترنج شاه عباسی

-      محلات : : انواع لچک وترنج های شاه عباسی وافشان شاه عباسی

-      بیجار: : لچک وترنج شاه عباسی

-      همدان : استفاده از انواع طرح های رایج ایران نظیر افشان شاه عباسی ، لچک وترنج شاه عباسی

-      ملایر : طرحهای لچک وترنج شاه عباسی

-      ودرمنطقه اصفهان که از عمده ترین مراکز بافت فرش با طرح ونقشه ی شاه عباسی در انواع آن می باشد می توان اشاره نمود.

2-3- ابزارهای جمع آوری اطلاعات :

     -  فیش برداری از کتاب ها ونشریات

     -  مشاهده ی طرح وبررسی موتیف ها

     -  مصابحه وتهیه ی پرسشنامه

        2-4- ارزیابی اطلاعات :

         ارزیابی اطلاعات این مقاله به عهده ی استاد ارجمند جناب آقای احراری می باشد.

3- یافته های تحقیق :

3-1- ارائه ی یافته های قومی وقبیله ای :

     در رابطه با ارائه مطلب مربوط به یافته های قومی وقبیله ای ، قبل از هر چیز لازم می دانم مطلبی از دکتر سیروس پرهام راعنوان کنم در مورد تحولات تاریخی نقوش فرش ایران در دوره های مختلف از حیث هندسی و گردان بودن نقوش ، که این امر تاثیرات فراوانی را بر تغییرات و شکل گیری نقوش شاه عباسی و بالاخص گل شاه عباسی داشته است . پرداختن به سه ماهیت عشایری ، روستایی وشهری بود ایرانیان که شکل گیری بسیاری از نقوش فرش ایران به گونه ای مربوط به این سه منطقه بوده است :

    « دوره ی اول پیش از روزگار صفو یه که فرشبافی ایران به طور عمده ماهیت عشایری و روستایی داشت ، طرح ها ماهیت ساده شده ی هندسی ونیمه هندسی داشته که   نیاز مند نقشه وطرح های از پیش آماده شده نبودو غالبآ به شیوه ی _« ذهنی باف_» به انجام رسید دوره ی دوم صفوی کارگاههای بافندگی بزرگ ومتمرکز در شهرها پدیدار شد .( البته درروستا ها نیز همچنین به کار خود ادامه دادند) به تبع این تحول بنیادی ،نقش مایه های سنتی و باستانی طرح های ساده شده ی هندسی جای خود را به طرحها ونقشهای پیچیده ی اسلیمی و گلشاخه های پیچان و گردان دارد . بر غم همه ی این تحولات بنیادی ، فرشبافی عشایری وروستایی و همچنان به حیات آرام و باستانی خود ادامه می داد و مبانی سنتی آن دیگرگون نشد . همچنین قالیهای شهری هرگز مایه وماهیت ایرانی خودرا از دست نداد و پیوند خود را با سنتهای طراحی و نقشمایه های پس از اسلام وحتی پیش از اسلام ایران یکسره نبرید »^[9]

3-2- ارائه ی یافته هایی در ارتباط با پتانسیل های بالقوه و بالفعل در رابطه با فرش بافی :

در رابطه با این مسآله که فرش های بافته شده با طرح ونقش شاه عباسی ازچه مواد اولیه و خاصی جهت بافت بهره می برده است وخواهد برد ،مطلب مشخص ومستندی در کتابها و منابع مورد مطالعه نشده بود ،لذا با توجه به مناطق بافت فرش با اینگونه طرحها ، پس از بررسی مناطق مربوط در این رابطه نتایجی حاصل گشت به شرح زیر :

استفاده از پشم وابریشم برای پرز از خصوصیات بارز فرش های بافته شده با این طرح ونقش هستند .

از پنبه وابریشم به عنوان تار (چله)فرش استفاده میشود .

در مورد مناطق عمده ای که از این طرح ونقش جهت بافت قالی بهره می گیرند می توان شهرهای زیر را نام برد :

اصفهان _ مشهد_ کاشمر_ سبزوار_کاشان _نائین _ گلپایگان_ محلات _بیجار_ همدان _ملایر و....

که در هر منطقه از نوع خاصی از این طرح استفاده میشود .[1]

3-3-ارائه یافته های تکنیکی تولید فرش :

ابعاد فرشهای بافته شده با این نقوش ، اغلب ذرع نیم،دوذرع، و حداکثر6ویا 9 متر مربع است . ابعاد بزرگتر از این اندازه به ندرت یافته  میشود .

گره به کار رفته معمولآ فارسی (نا متقارن) می باشد .

رنگهای مصرفی در رنگرزی اکثرآ طبیعی بوده ، در موارد استثنایی و جهت قالیهای سفارشی با رنگهای مخصوص از رنگزاهای شیمیایی استفاده می شود .

قالیها دو پوده بوده ،رجشماراکثر آنها بالای 40 رج می باشد . دارهای قالی عمودی و ایستاده است .

3-4- ارائه یافته های تحقیق در رابطه با رنگبندی :

     تنوع رنگ در قالی های بافته شده با طرح ونقشه ی شاه عباسی زیاد بوده وکمتر اتفاق می افتد که در آنها کمتر از چهارده رنگ به کار رود .

مهمترین رنگهای به کار رفته در این نقشه عبارتند از :

لاکی سیر و روشن _ کرم_ سبز _ عنابی – بژ_ مسی _ خاکی _ سرمه ای _ آبی _زرد _مشکی _نیلی _ فیروزه ای _قرمز آجری

استفاده از رنگهای نخودی یا کرم و لاکی در زمینه ی قالی در رنگهای آجری ، سرمه ای در حاشیه آن همچنین استفاده از رنگهای فوق در رنگبندی گلهای شاه عباسی .

3- 5 - ارئه یافته های توصیفی دررابطه باطرحها ونقوش :

     «اساس کلیه طرح های شاه عباسی بر مبنای کاربرد گل معروف شاه عباسی در این طرح است . دراین طرحها گلهای شاه عباسی به همراه بندهای ختایی و گاه تلفیق آنها با اسلیمی ها ، انواع مختلف از نقوش فرش را ارئه می دهند. انواع طرحهای این گروه عبارتند از لچک وترنج شاه عباسی ، افشان شاه عباسی ، شاه عباس درختی ، شاه عباس شیخ صیفی ، شاه عباس جانوری و ....»^[2]

« ... با نظری به گلهای شاه عباسی ، توجه به طرحهای تجرید یافته ی اناری و گل آن بخوبی احساس می گردد . اگر این توجه دنبا له ی تقدیس گل انار در ایران زردتشتی باستان هم نباشد، لااقل طرح دلربا و دلیره مانند گل انار و خود آن وپیچ وخم خطوط منکسر تاج آن و سر بر کشیدن شعله وار آخرین آثار گلبرگهای آن ، آنقدر جالب بوده است که به این همه طرحهای گوناگون بیارزد.

و از همه مهمتر نامگذاری این نوع  گل هاست که در اغلب موارد گل شاه عباسی نامیده می شوند ودر موارد نادری نیز به گل شیخ صفی موسومند .صرفظر از این اختلاف رای مسلم که عمر این نامگذاری از دوره ی صفوی پیشتر نمی رود و شاید هم اگر استنادی به شیخ صفی شده است ، از نظر احترامی است که صفویان نسبت به جد اعلای خود داشته اند و درصد تخلیه نام او کوشش ها کردهاند .»^{[6] (1)}

نیلوفر آبی :[2]

     «پراکندگی این نگاره به شکلها وشیوه های گونا گون در هنر ساسانی وفرش بافی فارس به حدی است که پس از گل هشت پر پازیریک آن را باید پر برکت ترین نقشما یه ی باستانی در هنر فرش بافی دانست . تقریبا تمام فرشهای اشکالی فارس و حتی نقشهای منظم غیر اشکالی ، ماهی در هم ونیز فرشهای قفقاز صورتی و حالتی از این نقشمایه در خور دارد . طرفه آنکه این نگاره ی دیرین سال که در مغرب زمین به نخل باد بزنی و نیلوفر آبی شهرت یافته و در فارس به شکل ساده تر و طبیعی تر آن گل کنگر می گویند متداولترین نگاره ی فرش بافی دوران صفوی را بوجود آورده و به _«گل شاه عباسی_» معروف شده است »^[9]

بررسی گل نیلوفر آبی در نقش ماهی در هم /هراتی :

       «... بنیاد طرح هراتی رادر آئین مهر (میترائیسم) یافته ایم . در آئین مهرباور بوده است که مهر (میژه/میترا)درون آب متولد شده است . به همین دلیل در آثار این آئین مهر رابه صورت کودکی بر روی نیلوفر آبی تصویر می کنند . دو ماهی دلفین مهر را از آب بیرون می آورند . مجسمه ای از مهر با قی است که دو ماهی دلفین را در دوطرف چهره ی او نشان می دهد ...

مایگان هراتی در دوره ی تیموری فراوان بر روی فرش در ترکیب با عناصری دیگر ، مثل ختائی ،اسلیمی ،برگ بادبزنی ، نیلوفر آبی (شاه عباسی دوره های بعد)گل، برگ،غنچه،برهم سوار و... به کارگرفته شد و فرشهای هراتی دوره ی تیموری را ساخت ...»^[15]

     «... مهر در آب متولد میشود و روی یک گل نیلوفر قرارمی گیرد و به همین دلیل است که نیلوفر آبی در فرش ایران تبدیل به شاه عباسی شده است و جایگاه خاصی را درنقوش سنتی ما بویژه نقشه های فرش یافته است .»[3]

نیلوفر آبی /گل هشت پر :

     «... نقشه این به مرور به گلهای اناری و در زمان شاه عباس به گل شاه عباسی مبدل می شود. ریشه اسطوره ای این گل به افسانه میترا و آئین آن اشاره دارد . چنین می توان برداشت نمود که گل نیلوفر آبی نماد شاخص تجلی این اسطوره در فرش دستبافت است .

وهمچنین در تعریف نقش ماهی در هم :

     بنیاد واصل آن دو یا چهار برگ خمیده است که گل بزرگی را در برگرفته اند . از گل وسط به همان گل نیلوفر آبی یا شاه عباسی تعبیر می شود . چنین گفته می شود که برگ ها در ابتدا ماهی بوده اند که در دوران اسلامی به برگ مبدل شده و گل میان نیز احتمال می رود چهره انسانی بوده که آن هم به گلی گرد تغییر شکل یافته است.

مهر نقش بسیار مهمی در آئین دینی وزردتشتی ایرانیان داشته است ...

... در همین حال افسانه دیگری تولد مهر را از دوشیزه ی باکره ای می داند که در آن دریاچه ی هامون باربر می دارد. مروارید ودلفین با ماهی از نمادها ونقوش مهر هستند. همچنین نیلوفر آبی نیز از نمادهای مشهور مهر است که بر سطح آب می روید که در آن صورت مهر از مادر مهر زاده می شود ، چرا که مادر مهر از تحفه ای که در آب است آبستن میشود و میترا را می زاید . نیلوفر آبی از سویی با آب و از دیگر سو با خورشید درارتباط است .

ارزش وقیمت گل نیلوفر در اسطوره آئین میترا جای بسی تآمل وتفکر دارد ...»^[16]

3-6- ارائه یافته های توصیفی در رابطه با نقشمایه ها :

    انواع طرحهای نقشه شاه عباسی عبارتند از :

لچک ترنج شاه عباسی ، افشان شاه عباسی ، شاه عباسی درختی ، شاه عباسی شیخ صفی ، شاه عباسی جانوری ، شاه عباسی تصرفی ، شاه عباسی طره ای

وطرح های خاص مانند :

   طرح سجاده ی شاه عباسی که آیاتی از قرآن در بالای آن در فرم محراب بافته شده است وطرح شاه عباسی درشت گل که طرح گلهای شاه عباسی درشت بافته می شود .

در موارد فوق نوع لچک ترنج شاه عباسی یا شاه عباسی لچک وترنج به مراتب بیشتر از انواع دیگر جهت بافت در قالیها استفاده می شود وبعد آن نیز افشان شاه عباسی بیشتر بکار برده می شود .

   در رابطه با گلهای شاه عباسی به موارد زیر می توان اشاره نمود : گل گرد پیچکی ، گل پنج پر (گل گرد ) ، گل شاه عباسی برگی (انواع گلهای برگی ) گل شاه عباسی  اناری (یکی از معروف ترین طرحهای این گل) ، گل شاه عباسی  معروف به  سه سره ، گل  شاه عباسی  سه برگی ، گل شاه عباسی  دوگل درهم (ترکیبی از اناری وبرگی در هم).

این گلها بسته به نوع طرح برروی بند های ختایی قرار می گیرند.

تصویر ب)

4- تحلیل یافته ها :

 در این بخش ابتدا لازم می دانم در رابطه با نقشه ی شاه عباسی وانواع طرحهای آن ، به این نکته اشاره کنم که پس از بررسی ومطالعات کتب منابع مختلف در این زمینه وبا عنایت به مطالب:

1- اساس کلیه ی طرحهای شاه عباسی برمبنای کاربرد گل معروف شاه عباسی در این طرح است . در این طرحها گلهای شاه عباسی بهمراه بندهای ختایی وگاه تلفیق آنها با اسلیمی ها ، انواع مختلفی از نقوش فرش را ارائه می دهند . انواع طرحهای این گروه عبارتند از ...^[2]

2- بیشتر قالیهای طراحی وبافته شده در اصفهان داری بن نگارهای گل شاه عباسی است که ترنجی در میان ولچک ها درکنار دارد ... اصولا نقشی از فرش ایران در جهان بنام « نقش اصفهان» معروف شده است این نقش دارای گل های افشان و شاه عباسی

با شاخ وبرگها واسلیمی های بسیار جالب وموزون در زمینه ای با رنگهای زنده متنوع طراحی می گردد .[1]

3- قالیهای بافته شده در زمان شاه عباس به مکتب شاه عباسی معروف است ، در این دوره با اغتنام  فرصت از وجود هنرمندان عصر ، نقش های جدید بویژه با استفاده از اسلیمی ها وگلهای مخصوص بوجود آمده ...[1]

4- اوج هنر فرشبافی ایران را باید در دوران حکومت سلسله ی صفویان جستجو کرد . در واقع برخی از عالیترین قالی های ایران که تنها نمونه های باقی مانده از دوران عظمت این هنر می باشد متعلق به دوران حکومت پادشاهان صفوی است ... فرش معروف اردبیل ، در سال 942 یعنی 12سال پس از به سلطنت رسیدن شاه طهماسب بافته شده ...[2]

5- ترنج طلایی رنگ فرش تاریخی اردبیل پوشیده شده از ترکه های ظریف اسلیمی با 16 کلاله ی جانبی محصور شده است . این ترکیب جالب در متن به رنگ سرمه ای مملو از شاخه های گل اناری که در جرگه ی طراحان نقش قالی بنام گل های شاه عباسی معروفیت دارند جای گرفته است .[3]

پس با توجه به اینکه قالی اردبیل یا قالی شیخ صفی یکی از قدیمی ترین نمونه های بافته شده در دوران صفویه است ونیز بررسی نقش وطرح آن که داری گلها وشاخه های پر شده از گلهای اناری و شاه عباسی است ،همچنین نمونه های فراوان فرش بافته شده با این طرح ونقش در اصفهان که پایتخت صفویه بوده است فرضیه های فوق تایید می گردد که پیدایش وشکل گیری نقشه ی شاه عباسی (نقوش گردان وپیچان در زمینه فرش که مملو از انواع گلهای شاه عباسی است ) از دوران صفویه بوده است . کلا می توان گفت ایجاد نقوش گردان وخارج شدن نقوش از فرم کامل هندسی از بعد از دوران صفویه در فرش ایران آغاز می گردد .

اما نکته ی بسیار مهم در این قسمت از تحقیق به نقش گل شاه عباسی – ونحوه وزمان پیدایش وشکل گیری این گل در فرش وهمچنین هنر ایران مربوط می شود . گلی که در نزد بعضی از اساتید وکارشناسان فرش با نام نیلوفر آبی و لوتوس نیز نامیده می شود .

از فرضیه های مختلف وهمچنین بررسی نقش این گلها در هنر ایران ودر دوران قبل از صفوی ، اینگونه استنباط می شود که شکل گیری این گل مربوط به دوران قبل از صفویه است ، لذا با توجه به مطالب :

1- پراکندگی این نگاره به شکل ها وشیوه های گوناگون در هنر ساسانی وفرش بافی فارس به حدی است که پس ازگل هشت پرپازیریک انرا باید پربرکت ترین نقشمایه ی باستانی در هنر فرشبافی دانست . تقریبا تمامی فرشهای اشکالی فارس وحتی نقشهای منظم غیر اشکالی ، ماهی درهم ونیز فرشهای قفقاز صورتی وحالتی از این نقشمایه در خود دارد . طرفه آنکه این نگاره ی دیرین سال که در مغرب زمین به نخل بادبزنی ونیلو فر آبی شهرت یافته ودر فارس به شکل ساده تر وطبیعی تر آن گل کنگر می گویند ،متداول ترین نگاره ی فرش بافی دوران صفوی رابوجود آورده وبه «گل شاه عباسی » معروف شده است.[9]

وهمچنین اشاره پرهام در پیشگفتار کتاب به این مسئله که «گل شاه عباسی تکامل یافته ی نقش نیلوفر آبی در هنر ساسانی است » وبررسی دوره های تاریخی فرش بافی در ایران .

1- بررسی نقش نیلوفر آبی در نقوش ماهی درهم / هراتی

2- بررسی نقش اسطوره ای گل نیلوفر آبی : نقش این گل به مرور به گلهای اناری ودر زمان شاه عباس به گلهای شاه عباسی مبدل می شود ...[16]

3- نوشته های پروفسور پوپ دررابطه با نیلوفر آبی دربررسی هنر ایران

    وضمن بررسی نقشمایه ها وموتیف های این گل برروی ظروف سفالی مربوط به دوره های ساسانی وبعد از آن در کتاب بررسی هنر ایران ، می توان فرضیه های فوق را اینگونه ثابت کرد که پیدایش گل شاه عباسی که تکامل یافته ی گل نیلوفر آبی است مربوط به دوره های قبل از صفویه بوده وشکل گیری آن برروی ظروف سفالی دلیلی محکم بر این گفته است .

(در بررسی موتیف ها ، می توان سیر تکامل وتغییرات بر روی گل را بوضوح مشاهده کرد)

    پس با عنایت به مطالب فوق پیدایش این گل مربوط به درره ساسانی وقبل از اسلام بوده است . البته گفته هایی نیز بر این مبنی وجود دارد که گلهای نقش شده برروی فرش پازیریک را نیز نیلوفر آبی می نامند که شاید شکل گل نیلوفر آبی خود برگرفته از گلهای چند پر فرش پازیریک باشد که با توجه به این مطلب وهمچنین هجاری های سنگی مکشوفه در نینوا ، می توان پیدایش این گل را در دوره ی هخامنشیان نیز بررسی نمود . ولی چون چون دلایل کافی برای اثبات این مطلب موجود نیست ، همچنان بصورت فرضیه خواهد ماند .

5- جمع بندی وپیشنهادات :

     تلاش اینجانب در ارائه ی این مقاله این بود که بتوانم تنها گوشه ای از خصوصیات فرش ایران ، بالاخص طرح ونقوش قالیها رابه علاقه مندان این رشته عرضه نمایم .

در پایان نیز بر خود واجب می دانم ازهمه ی بزرگوارانی که بنده را در تهیه وانجام این پژوهش یاری کردند تشکر وقدردانی نمایم.

« هنر بی انتها است ، اما فرصتهای طلایی ما روزی به پایان خواهید رسید.»

                              پائیز وزمستان 1383

6-1-      فهرست منابع :

- دانشگر،احمد . فرهنگ جامع فرش یادواره (دانشنامه ی ایران).تهران . گلشهر.1376

- ژوله ، تورج . پژوهشی در فرش ایران . تهران . یساولی .  1381

- صور اسرافیل ، شیرین. طراحان بزرگ فرش ایران . تهران .پیکان.1381

- نصیری.، محمد جواد. سیری در هنرقالیبافی ایران. تهران .1374

- حصوری ، علی. مبانی طراحی سنتی در ایران . تهران . چشمه .1381

- ادواردز ، سیسیل. صبا ، مهین دخت. قالی ایران. تهران . فرهنگسرا.1368

- حشمتی رضوی ،فضل ا... . فرش ایران . تهران .دفتر پژوهشهای فرهنگی .1380

-کونل ،ارنست. مالکی ، شهریار . اقدسیه، هادی . اسلیمی وختایی ، گلهای شاه عباسی . تهران . فرهنگسرا .1367

- یساولی ،جواد. شناخت قالی ایران. تهران . فرهنگسرا .1375

- عصاره ، امیر حسین. آقا کابلی ، سیدعلی. فرهنگ واژگان فرش . اصفهان . گلدسته .1381

- پرهام ، سیروس . دستبافتهای عشایری وروستایی فارس . تهران .امیر کبیر.1371

- هانگلدین ، آرمن . کریمی ، اصغر . قالیهای ایرانی . تهران .فرهنگسرا .1375

- دهخدا، علی اکبر. لغت نامه . جلد چهاردهم

- معین،محمد . فرهنگ فارسی

- عصاره، امیر حسین . جزوه ی درسی سبک شناسی . دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد.1381

- پوپ،آپهام . بررسی هنر ایران

POP Arthuru: Ackerman , Phyllis.(Editor)

An In troduction  to Persian Art . since the seventh centry A.D 

Oriental   Rug  Review                                         

Orient  stars  A  carpet  collection.                       

Rugs   of  the  Mediterranean  countries.                

6-2- فهرست منابع وماخذ عنوان شده درپیشینه ی تاریخی وارائه یافته ها:

[1] فرهنگ جامع فرش ، احمد دانشگر ، صفحه ی 342و468و470و61و326

[2] پژوهشی در فرش ایران ،تورج ژوله، صفحه ی 20

[3] سیری در هنر قالیبافی ایران  ، محمد جواد نصیری، صفحه ی 71

[4] شناخت قالی ایران ، جواد سیاولی ، صفحه ی 98و106

[5] قالیهای ایرانی ،آرمن هانگلدین، صفحه ی61

[6] اسلیمی وختایی ، گلهای شاه عباسی ،ارنست کونل – شهریار مالکی –هادی اقدسیه، صفحه ی 78و88

[7] فرهنگ دو زبانه کاربردی تخصصی واژگان فرش، امیر حسین عصاره ، سید علی آقا کابلی ، صفحه ی 73و78و60

[8] فرهنگ فارسی ، محمد معین

[9] دستبافهای عشایری وروستایی فارس، سیروس پرهام، صفحه ی 104

[10] لغت نامه ، علی اکبر دهخدا، صفحه ی 20317

[11] آئین هنر وآموزش نقاشی ایرانی (گلهای ختایی) پرویز اسکندر پور خرمی ، صفحه ی 39تا41

[12] جزوه ی درسی دانشگاهی ، درس سبک شناسی ،استاد امیر حسین عصاره

[13] قالی ایران،سسیل ادواردز، صفحه ی 52

[14] بررسی هنر ایران ، پروفسور آبهام پوپ ، صفحه ی 2410تا2417

                                   Arthuru: Ackerman , Phyllis.(Editor)   POP

An In troduction  to Persian Art . since the seventh centry A.D                                                         2410-2417

[15] مبانی طراحی سنتی درایران ،علی حصوری ، صفحه ی 43و47

[16] مجموعه مقالات اولین سمینار ملی تحقیقات فرش دستباف، نقش واسطوره در فرش دستباف ایران، نازیلا دریایی، صفحه ی 77

           Summary:

Persian carpet has different  designs and plans. It is beautiful and my sterious and it is as old as the history of art in Iran . Every where in this country a design is drawn and the a carpet  based on the style of that region  is woven . Each of these designs and styles needs much consideration and deliberation .whose mind has created this masterpiece? And to which  age of this territory dose it belong?

By discovering Pazyryk carpet and after consideration of the designs and plans of this old carpet it was found that the history of carpet in this territory was older than what was supposed , although the allocation of this carpet to Iranian is because of the designs and plans found in persepolise and in the reign of Achaemenian.

In different circumstances of time and place the design of these carpets have always faced with cartain changes and transitions .these change of designs in different periods of carpet wearing in Iran have been based on the conditions and have been derived from people customs and belifs in   different parts of the contry .Investingating and evalusting these changes and transitions has had a major role  and determines important  points in the formation of a design and a style in a certain place and time in Iran . By clear look and investigation in the  designs of the carpets and careful study of the plans. Certain componets and combinations can be found –like flower  leaf  bush bird tree vase …….- which in  combinations with each other along with different methods and styles  make aplan called design and each of them has different plans too. In these design the flowers are the symbols of the beauty of the nature and carpets in Iran. In this article after considering the historical route of shah Abbasi designs and their formation the transition and evolution of palmette flower is reviewed.  

 

---

[1] در قسمت مربوط به جامعه آماری  به این مبحث بیشتر پرداخته شده است .

[2] در رابطه با مطالب بیشتر در مورد نقشه  و گل شاه عباسی به پیشینه ی تاریخی تحقیق رجوع شود .

[3] دکتر علی حصوری در گفتگویی با تورج ژوله در کتاب پژوهشی در فرش ایران این مطلب را ذکر نموده اند .