کاروانسرا های اصفهان

قبل از پیدایش وسایط نقلیة موتوری مثل اتومبیل‌های مختلف، قطار، کشتی و هواپیما که مسافر و بار را به سهولت حمل می‌نمایند، تجار، مال‌التجاره‌های خود را به وسیلة چهارپایان مثل الاغ و قاطر و شتر و امثال آن حمل می‌نمودند. همچنین مسافرتها و زیارتها به وسیلة همین چهارپایان انجام می‌گرفت که مدّت مدیدی طول می‌کشید تا مال‌التجاره‌ها یا مسافرین پس از مشقّات و زحمات زیاد به مقصد خود برسند. بنابراین احتیاج فراوانی به استراحتگاه بین راه داشتند تا خود و مرکبشان در آن محل کمی توقف نموده، رفع خستگی نمایند و برای ادامة راه آماده شوند. به همین مناسبت سلاطین قدیم ایران به فکر ساختن کاروانسراهای مجهزّ میان شهرهای مهمّ تجاری یا اماکن مقدّسه زیارتی افتادند. این کاروانسراها بهترین محل آسایش مسافران و حفظ امنیت کالاهای آنها و همچنین محل ارتباط و اطلاع با شهرهای دیگر بوده‌اند. کاروانسراها حُجرات متعددی جهت مسافر و طویله‌های مجهزّی برای مرکب‌های آنها داشته است. بنای این نوع کاروانسراهای امن و مجهزّ در زمان صفویه به خصوص در عهد شاه عباس به اوج خود رسید.

چنانکه در کتب تاریخ ضبط شده، شاه عباس تعداد 999 باب کاروانسرا در سراسر کشور احداث نموده است. بسیاری از سیّاحانی که در آن زمان به ایران آمده‌اند این کاروانسراها را نام برده و مدتها در آنجا زندگی کرده‌اند. تاورنیه نوشته است: «بعضی از کاروانسراهای ایران گنجایش یکصد مسافر را با اسبها و کالاهایشان داشته، تا مسافران بتوانند مدتها با آسایش و امنیت در آنجا به استراحت بپردازند». ژان شاردن تعداد حجرات و اتاقهای یکی از این کاروانسراها را 250 باب دانسته و نوشته است: «کاروانسرا دارای حوض بزرگی در وسط و درختان تنومندی در اطراف است.» تعداد کاروانسراهای اصفهان را در عهد صفویه 182 باب ذکر کرده‌اند.

کاروانسرای مادرشاه (مهمانسرای عباسی)

در مشرق مدرسه چهارباغ و در سمت چپ خیابان چهارباغ یکی از بزرگترین کاروانسراهای اصفهان واقع شده است این کاروانسرا همزمان با بنای مدرسه چهارباغ احداث شده تا درآمد و عواید آن به مصرف مخارج طلاب و نگهداری مدرسه برسد.

کاروانسرا در زمان سلطنت شاه حسین صفوی ساخته شد و در عداد آخرین آثاری است که در اواخر حکومت صفویان در اصفهان ساخته شده است.

یکی از محققان و پژوهشگران معماری اسلامی، این کاروانسرای چهار ایوانی مستطیل شکل را دارای 128 متر طول و 93 متر عرض نوشته است که در دو طبقه آن 140 اتاق دارد. در پشت این اتاقها دو اصطبل سراسری نیز وجود داشته است.

این کاروانسرا در دوره قاجاریه مانند سایر آثار اصفهان مورد بی مهری ظل السلطان حاکم اصفهان قرار گرفت و بالاخره نیز بوسیله این شاهزاده حاکم به فروش رسید.

درحدود سال 1343 شمسی مقرر گردید کاروانسرای مادرشاه با حفظ جنبه های هنری و ارزش های معماری دوران صفویه به یک مهمانسرای بین المللی تبدیل گردد. طرح های اولیه کار به وسیله ماکسیم سیرو متخصص مشهور که تالیفات بسیاری در معماری ایران و بخصوص کاروانسراها دارد آماده گردید و با استفاده از شیوه های معماری سنتی و تقلید از نقاشی های موجود در بناهای تاریخی بویژه نقاشی ها و گچبری های کاخ عالیقاپو سالن های مهمانسرای مزبور پس از مدت 8 سال آماده گردید.

این مهمانسرا که امروز به نام مهمانسرای عباسی نامیده می شود با نقاشی ها و تزئینات نقاشی و گچبریهای بسیار زیبا و آثار چوبی نفیس و آلت و لفظ های باشکوه یکی از جاذبه های بسیار زیبای اصفهان بشمار می رود.

علاوه برآن این مهمانسرا پذیرای اجلاس ها و سمینارها و نشست های داخلی و بین المللی است که در سالن های جدید الاحداث آن برگزار می گردد.

کاروانسرای مقصود عطّار

 این کاروانسرا در حوالی میدان امام قرار داشته و بنا به توصیة شاه عباس به دست عطّاری معروف، با تجهیزات کامل ساخته شده است کاروانسرای مذکور به شکل مربع مستطیل و به طول 136 متر و عرض 60 متر بوده. در اطراف آن اتاقهای دو طبقه به ارتفاع 5/7 متر ساخته شده بود. در مدخل کاروانسرا دکانهایی در طرفین دالان ورودی قرار داشته است، اتاقهای پایینی کاروانسرا دارای ایوان و مهتابی و اتاقهای فوقانی دارای صندوقخانه بوده‌اند کف کاروانسرا سنگ‌فرش و در وسط آن حوض بزرگی ساخته بوده‌اند در گوشه و کنار ساختمان نیز چند چاه آب وجود داشته است.  پشت ساختمان طویله یا باربند، برای استراحت و خوراک حیوانات در نظر گرفته شده بود. مغازة عطّاری که این کاروانسرا را ساخته، در مقابل کاروانسرا بوده است. در اطراف کاروانسرا کتیبه‌های زیبایی وجود داشته که در آن نصایحی با خط نستعلیق نوشته شده بود که برای کاروانیان سودمند و راهنما بوده است، از جمله این جملات:«برای هر مسافر دو چیز لازم است اول پول برای رفع نیاز و دوم شمشیر برای حفظ آن». «اگر خواهی به مقصد برسی، شبانگاه حرکت کن و بدان شب رازداری با وفاست و روز فاش کننده اسرار». «روزها همچون برادران و شبها خواهران آنها هستند.»

 کاروانسراهای اصفهان:

محمد یوشنی عباباف	میرزا حسین	مشهدی ابراهیم	حاج محمدعلی	حاج محمدرضا عرب	حاج محمد کاظم
سیورسات خانه	مرتضی خان	خسرو آقا	دخانیات	مغزی	حاجی محمدحسین
باراندازه	بخش	تیمچه	بروجنی	قیچی	نو
بانک استقراضی	حاجی حیدر	طوقی	فیل سازها	عربها	حاجی یوسف  علی
حاجی باقر	دروازه دردشت	پاسنگ	عزیزالله	قهرودیه	شاه علی
زفره‌یه	اردستانیها	مرغ	شکربیک	اناریها	حاجی غلامعلی عصّار
سفید	شَله میراسماعیل	شماعی‌ها	آقا	میرحاج	خانی
جارچی	خوانساریه	حاج کریم	تالار	میرزاکوچک	مردارکشها
اسکرو	هندوها	کریم پوستی	فخر	باربند  گلشن	گلشن
سر چاه	مخلص	ملک	منجّم	حمدصادق خان	سار و تقی
پست خانه	بازار کفش دوزه	جلوخان میدان	بیگدلی	سه طبقه	شیشه‌گری
بوریاباقها	حسن‌آباد	قالی بافها	صفا	چهارسو مقصود	یاور
میرپنج	بلبلی‌ها	نادعلی	ملاباشی	مصطفی	مسجد علی
			محمد علاّف	حاج غلامرضا	مشهد باقر

بعضی از این کاروانسراها هم‌اکنون نیز موجود هستند که به عنوان مراکز تجّاری و انبار تجار و محل کسب  بازاریان اصفهان مورد استفاده قرار می‌گیرند. بعضی  از آنها نیز به طور کلی ویران شده و به مراکز دیگری مبدل گردیده‌اند.