اصفهان
طالع سعد سپاهان آذر است شاخص نقشش ، سرای قیصر استاصفهان
طالع سعد سپاهان آذر است شاخص نقشش ، سرای قیصر استپژوهش در سنگ نوشته های گورستان تخت فولاد
پژوهش در سنگ نوشته های گورستان تخت فولاد
مردم اصفهان از دیر باز نه فقط در بین ایرانیان بلکه در جهان به ذوق و هنر شهره آفاق بوده اند ، زیرا همیشه نمونه های زیبا و شاهکار های هنری از سر پنجه سحرآمیز این هنرمندان تولد یافته است . بر همین اساس در تاریخ صنایع ایران ، همیشه اصفهان دارای سبک و شیوه خاص خود، در تمام رشته های هنری بوده که محققین این اسلوب را مکتب اصفهان نامیده اند .
مکتب اصفهان به خوبی نشانگر این امر است که ذوق و طبع ظریف هنرمند اصفهانی هر جا که ممکن بوده تجلی یافته است . نه تنها درمعماری،گچ بری،کاشیکاری،نقاشی بر روی ظروف و دست بافته ها بلکه نشانه های این هنرمندی را حتی در گورستان های اصفهان نیز می توان مشاهده کرد .
بدون شک گورستان تخت فولاد را می توان موزه ای بزرگ از زیبا ترین سنگ قبرها به حساب آورد. سنگ قبرهای این گورستان مولود کار جمعی هنرمندان اصفهانی است. ذوق و قریحه شاعران،خطوط زیبای خطاطان و قلم هنرمندانه حجاران و سنگ تراشان، همه و همه در خلقت این مجموعه به یاد ماندنی، نقش ارزنده ای ایفا کرده اند.
البته مقصود ما در اینجا از نشان دادن خطوط و تصاویر روی سنگ قبرها تنها معرفی آنها نیست بلکه نمایش عواطف،احساسات،ذوق و قریحه هنرمندانه ایست که درگورستان ها نیز با تمامی ظرافت هایش به چشم می خورد.
در گورستان تخت فولاد سه دسته سنگ نبشته مشاهده می شود که می توان آنها را به دو بخش جنبی شامل سنگابها و سنگ کتیبه ها و یک بخش اصلی شامل سنگ قبرها تقسیم کرد.از آنجا که موضوع اصلی بررسی سنگ مزارهای این گورستان می باشد لذا به اختصار به دو بخش فرعی فوق الذکر یعنی سنگابها وسنگ کتیبه ها می پردازیم.
الف- سنگابها:
در گورستان تخت فولاد سنگابها می تواند مجموعه جالبی را تشکیل دهند. هرچند که تعداد آنها محدود است و از نظر هنری نیز عاری از ظرایف لازمه است اما از دیدگاه مردم شناسی حائز اهمیت می باشد.
نصب سنگابها در مساجد ویا گذرگاه ها از دوره صفویه معمول شده بود. به وجود آمدن این پدیده جالب،ارتباط خاصی با عقاید مذهبی مردم دارد. علاقه مندی و ارادت مردم به سالار شهیدان حضرت حسین بن علی علیه السلام،مظلومیت و عطش آن بزرگوار و خاندان و یارانش در روزهای گرم و داغ سرزمین کربلا که با قطع آب فرات بر روی آنها همراه بود،موجب شده است جهت اجر و ثواب چه از طریق احداث آب انبار ها،سقاخانه ها و یا تعبیه سنگابها به تشنه لبان آبی برسانند.
وجود سنگابهای کوچک و بزرگ در تخت فولاد نیز از همین اعتقادات مایه می گیرد،افزون بر اینکه ثواب این عمل پسندیده به ارواح اموات خیرین نیز نثار می گردد.
سنگابهای تخت فولاد عموما به صورت ساده و گاه حجاری شده هستند که در ورودی بنا نصب شده اند مانند سنگابهای تکیه بابارکن الدین و تکیه مادر شاهزاده.پاره ای از سنگابها به صورت جامهای پایه داری هستند که نمونه آن در تکیه واله و تکیه آقا مجلس مشاهده می شود.
نمونه های سنگاب مزین به خط نوشته در تخت فولاد را می توان در تکیه لسان الارض و میرفندرسکی،بابارکن الدین،آغاباشی مشاهده کرد.هرچند سنگاب تکیه میرفندرسکی را ازنظر حجاری وشکل وفرم نمی توان با سایر سنگابهای دوره صفوی مقایسه نمود اما ازآنجا که سنگاب کتیبه داری است ازاهمیت خاصی برخورداراست.
سنگاب تکیه میر از آثار دوره صفوی است وبانی آن شاه محمود بیکاخلف مرحوم بیکا می باشد که بر مؤمنین وقف کرده و ثواب آن را بر پدر خود هدیه نموده است ودرپایان لعنت خدا ونفرین رسول وائمه هدی علیهم السلام را نثار تغییر دهنده این وقف کرده است. خط این کتیبه نستعلیق وفاقد تاریخ است.
ب- سنگ کتیبه ها:
این سنگ نبشته ها عموماً حاوی اطلاعات مربوط به تاریخ احداث ویا مرمت بناهای موجود در تخت فولاد است. این کتیبه های انگشت شمار هم گویای طبع ظریف هنرمند اصفهانی است. در اینجا به چند نمونه از سنگ نبشته ها اشاره می شود.
1- سنگ نبشته مرمت تکیه بابا رکن الدین:
در سمت راست در ورودی بقعه تکیه بابا رکن الدین سنگ مرمر تقریباً مربعی شکل به ابعاد 35*33 سانتیمتر برروی دیوار نصب شده نبشته در5 سطر به خط نستعلیق وشرح تعمیربنا می باشد. طبق این کتیبه میرزا محمد نصیر بایزیدی بسطامی درذیحجه سال 1200هجری درصدد تعمیر وابادی بقعه مزبور برآمده است.
2- سنگ نبشته مسجد مصلی
این کتیبه سنگی مورخ به سال 1305 هجری به خط عبدالرحیم افسرازشاعران وخطاطان اصفهان وبا حجاری حاجی حسین بن محمد رضا است. براساس این کتیبه محمد تقی نقشینه به احداث این مسجد اقدام نموده است. ماده تاریخ کتیبه ازمانی شاعر دوره قاجار وبه شرح زیر است:
چون این فر خجسته بنا شدتمام که بادا همیون براهل یقین
زمانی طلب کردتاریخ، گفت مبارک بگردیدبرمتقین
3- سنگ نوشته آب انبار مصلی
قطعه سنگ مرمر سفیدی است که بردیوارآب انبار نصب شده است وبرروی آن 12بیت شعربه خط نستعلیق حجاری شده است. تاریخ کتیبه 1299هجری وماده تاریخ آن عبارتست از:
خراج خال می داد روح القدس را این نغزمصرع برطبق وقاّد
بیرون بها کن ازبهرتاریخ «ماء معینی ازتخت فولاد»
4- کتیبه های سنگی سرستون های مسجد رکن الملک
برقسمت فوقانی سرستون های سنگی چهارگانه زیرگنبد مسجد رکن الملک اشعاری به خط نستعلیق برجسته حجاری شده که برای نمونه به یکی دوبیتی که برروی یکی ازستون های سنگی حکاکی شده اکتفا می شود:
شدزرکن الملک چون بنیان این محکم بنا سال اتمامش خلف ازاین وان جویا شد
عقل دوراندیش اوازبهرتاریخش سرود ازسلیمان مسجدالاقصی نگر بر پا شد
ج- سنگ قبرهای تخت فولاد
سنگ قبرهایی که امروزه درمجموعه گورستان تخت فولاد به چشم می خورد بازمانده تعداد زیادی ازسنگ قبرهای باارزش مربوط به قرن دهم تا قرن اخیراست.
متأسفانه ازسنگ مزارهای قبل ازدوره صفوی چیزی باقی نمانده است. امّا طرح هایی ازسه سنگ قبر متعلق به قرن پنجم ویا ششم هجری دردست است که احتمال می رود مربوط به تکیه لسان الارض باشد. ازسنگ قبر قدیمی ترین مدفون این گورستان یعنی یوشع بن نون ازاولیای بنی اسرائیل اطلاعی دردست نداریم و با توجه به همزمانی آثارکهن به نام استر خاتون درقبرستان قدیمی پیر بکران که مربوط به سالهای(615-562 ق.م.) است چنین به نظرمی رسد که قدیمی ترین سنگ قبر نیزمتعلق به این قبر بوده باشد.
اما قدیمی ترین سنگ قبوری که تابحال بدست آمده است یکی سنگ قبر بابا فولاد مورخ 959 هجری و دیگری زیبا بنت خواند درویش مورخ به سال 964 در تکیه بابا رکن الدین است.
هرچند بر روی سنگ قبر بابا رکن الدین سال 760 هجری نقش بسته است اما اصل کتیبه سنگ و حجاری در دوره فوی صورت گرفته است.
حجاری سنگ قبر ها در دوره زندیه و قاجاریه پیشرفت زیادی داشته است ووجود تعداد کثیری از سنگ قبر های این دوره بخصوص قاجاریه نشانگر انحطاطی است که در صنعت حجاری در این دوره پیدا شد لیکن همیشه آن استعداد و ذوق دربین هنرمندان اصفهانی باقی بوده و فقط متر صد فرصت و وضعیت مناسبی بودند که با تمام قوا هنرخود راعرضه بدارند. لذا می بینیم که تعداد کثیری از سنگ قبر های تخت فولاد به این دوره تعلق دارد و بعضاً از لحاظ خطوط،نقوش و طرحها از شاهکارهای هنری به حساب می آیند .
سنگ قبر های تخت فولا د به سه شیوه افقی(خوابیده)،عمودی(افراشته)-افقی و عمودی با هم به کار رفته که به اختصار به هر سه شیوه اشاره می شود:
1- سنگ قبرهای افقی (خوابیده)
این نوع سنگ قبرها که قسمت اعظم سنگ قبرهای این گورستان را تشکیل می دهند به دوصورت دیده می شوند:
الف- به صورت مستطیل که قطرآن گاهی از ده سانتیمتر نیز تجاوز نمی کند.
ب- دارای قطرزیاد و به اصطلاح صندوقی شکل که دراین صورت سطوح جانبی آن نیز مورد استفاده حجار قرار گرفته و با گل و بوته و خطوط تزئین شده است مانند سنگ قبرهای صندوقی تکیه بختیاری ها و سنگ قبر بابا فولاد که در بیرون تکیه خاتون آبادی قرار دارد.در این صورت سنگ قبربرروی سکویی بلند تراززمین قرارمی گرفت.
یکی از مهمترین مواردی که از لحاظ مردم شناسی حائز اهمیت است وجود زائده هایی در بالا و پائین سنگ قبر های افقی است که در میان مردم اصفهان به«بالین» مصطلح می باشد بدین صورت که سنگ قبور مردان دارای یک زائده در بالای سنگ و سنگ قبرزنان این زائده را هم در بالا و هم در پائین دارد که بر اساس آن شناسایی سنگ قبر مردان و زنان برای افراد عامی میسر می شده است .گاه آیات قرآنی و یا اسماء جلاله خداوند،بر روی بالین فوقانی نوشته می شد و همین برجسته بودن حرمت آیات راحفظ،و از قرار گرفتن زیر پای زائرین جلوگیری می کرد.
2- سنگ قبر های عمودی(افراشته)
عموماً دارای ارتفاع و قطر و وزن کم هستند و به دو صورت بر روی قبر نصب گردیده اند .
الف- برخی از سنگ های افراشته بر دیوار جنب قبر نصب شده اند مانند سنگ ملاحسن نائینی و یا بر سطوح جانبی سکویی که بر روی قبر قرار دارد تعبیه شده اند،مانند سنگ قبر میر فندرسکی.
ب- برخی دیگر از سنگ قبر ها به صورت افراشته بدون پشتبند می باشند که اطلاعات مربوط به متوفی بر روی آن نوشته شده است مانند سنگ قبر میرزا عبدالله تفرشی و میر معصوم در تکیه بید آبادی و سنگ قبرملا محراب گیلانی در تکیه چهار سوقی .
هر چند هر دو طرف سنگ برای حکاکی قلبل استفاده می باشد اما اغلب ازیک سطح آن بیشتراستفاده نشده است. به جز سنگ قبر افراشته جمال الدین خوانساری و آقا حسین خوانساری که هر دو طرف آن نوشته دارد.
سنگ قبر افراشته ای در تکیه مادر شاهزاده وجود داشته متعلق به ناصرحکمت طبیب که درمرمت های اخیرآن را به صورت افقی نصب نموده اند.
3-سنگ قبرهای عمودی-افقی
دراینگونه موارد قبردارای دوسنگ نوشته عمودی و افقی است. سنگ قبر اولی به معرفی متوفی پرداخته و اطلاعات اضافی در سنگ قبری که بعداً نصب شده ادامه یافته است. اما تقدم وتأخرنصب سنگ قبر عمودی یا افقی درهر مورد متفاوت است.
هردونوع آن درقبرستان تخت فولاد به چشم می خورد. مثلاً برروی قبرمیر معصوم درتکیه بیدآبادی وقبرملا حسن نائینی درتکیه بابا رکن الدین سنگ قبرعمودی وافراشته قدیمی تر از سنگ قبرافقی است، لیکن سنگ قبور افراشته آقا جمال وآقا حسین خوانساری درتکیه خوانساری متأخرند وسنگ های افقی از قدمت بیشتری برخوردارند.
اساساً حجاران اصفهانی جهت دستیابی به سنگ خوب ومغوب دو مسئله را مورد توجه قرار می دادند: 1- انتخاب سنگ با مشخصه های لازم 2- انتخاب معدن
1- انتخاب سنگ:
حجاران در انتخاب سنگ های مورد استفاده جهت قبور ویا دیگر صنایع سنگی نهایت دقت را مبذول می داشتند. از آنجا که آزمودن سنگ به منزله بخشی از فرایند انتخاب سنگ، کاری نسبتاً مشکل وپیچیده است ولی می بایست انواع مختلف سنگ ها را به روش های گوناگون آزمود، به همین جهت حجاران شرایط ومشخصه های اساسی وخاصی را جهت استفاده از سنگ ها مورد توجه قرار داده اند که به چند مورد آن اختصاراً اشاره می شود:
الف: دوام واستحکام
از آنجا که سنگ قبرها عموماً درمعرض تابش مستقیم آفتاب ویا بارش برف وباران قرار می گیرند با توجه به معیارها، سنگی انتخاب می شود که توانایی استقامت دربرابر آب وهوای محیط جدید راداشته باشد به عبارتی دیگر سنگ هایی انتخاب می شود که دربرابر هوازدگی مقاومت کند ومتلاشی نشود، به همین جهت درانتخاب سنگ، ظرفیت جذب آب(با توجه به مقدار تخلخل، نوع واندازه خلل وفرج) را نیز در نظر می گرفته اند.
ب:رنگ
حجاران اصفهانی در انتخاب رنگ سنگ ها نیز دقت لازم را داشتند و با توجه به کاربرد سنگ مورد نظر در فضای باز و یا فضای سرپوشیده،رنگ ها نیز کم و بیش تغییر می کردند .
مثلاً سنگ سیاه که در مقابل شرایط جوی از استحکام بیشتری برخوردار است در صحن ها و سنگ های مر مر روشن، سفید، سبز روشن و یا لیمویی که در مقابل نور خورشید ایجاد انعکاس می کنند جهت قبور داخل بنا استفاده می شده است.
سنگ های مرمریت خاکستری و یا مرمر خرمایی رنگ به علت استحکام بیشتر در فضای باز مورد استفاده قرار می گرفت هر چند در سده اخیر،این مشخصه های اصلی در انتخاب سنگ کمتر دخالت داشته است و البته سفارش مشتریان نیز در استفاده از رنگ ها و نوع سنگ نیز نمی توانست بی تأثیر باشد.
ج:نوع طرح ها
نوع طرح از نظر پرکاری و ظرافت در انتخاب جنس سنگ ها تأثیر داشت.زیرا با توجه به اینکه یکی از مراحل حساس بعد از حجاری،پرداخت سنگ است انتخاب نابجای جنس سنگ می تواند باعث پریدگی خطوط و طرح های ظریف،به خصوص موقع پرداخت شود.به همین دلیل در حکاکی خطوط و طرح های ظریف،از سنگ مرمر استفاده می شد.
2- انتخاب معادن
اختلافات محیطی بین معادن و محل مورد استفاده سنگ گاه سبب تغییر شکل آن ها می شود از این رو حجاران سعی می کردند از معادنی،سنگ انتخاب کنند که شرایط محیطی و آب و هوایی نظیر اصفهان داشته باشند.
معادن مورد استفاده:
با توجه به شرایط گزینه معادن و سنگ،پس از بررسی و اطمینان از شرایط مساعد،نسبت به انتقال آن به اصفهان اقدام می کرده اند.برای مثال سنگ سیاه را از نجف آباد،گرانیت از اردستان و جوشقان قالی کاشان،سنگ مرمر سفید را از کرمان و سنگ مرمر سبز را ازاطراف یزد تأمین می کردند.مهمترین معادن به شرح زیر می باشند:
1- معادن اردستان
شاردن فرانسوی در سیاحت نامه خود که به سالهای 1021تا1025هجری در زمان سلطنت شاه عباس نوشته شده می نویسد:« معدن سنگ مرمری در اردستان کشف شد که برای ساختمان مسجد شاه به کار برده می شد اما امروزه اثری از آن وجود ندارد »با توجه به جنس و رنگ مرمر با رگه های خرمایی که در ازاره و ستون های مسجد امام اصفهان به کار برده شده و مشابهت نام آن با سنگ قبرهای بابا رکن الدین ومیرفندرسکی که همه دراین دوره حجاری شده اند، به نظر می رسد که سنگ قبرهای اخیر نیز ازهمین معدن دراردستان استخراج شده باشند.
یکی دیگر از معادن مهم سنگ اردستان معدن سنگ بلوک علیا یا لاسیب است که تولیدات آن بیشتر جهت استفاده لوحه های قبر به اصفهان وکاشان منتقل می شود.
2- معدن لاشتر
معدن لاشتر در44کیلومتری روستای غضنفریه ازتوابع دهستان سفلی شهرستان شهرضا قرار دارد. کوه لاشتر با ارتفاع حدود 1800متر جزو رشته کوه ماهدشت محسوب می شود. معادن این رشته کوه بزرگترین معدن تأمین کننده سنگ گرانیت است که نه تنها در اکثر سنگ قبرهای تخت فولاد بلکه درشبستان های مساجد وبقاع ستون دار، مانند مسجد مصلی ، مسجد تکیه چهار سوقی ، مسجد تکیه کازرونی ها وتکایای مادر شاهزاده وچهار سوقی و...کاربرد فراوان داشته است.
3- معادن جوشقان قالی
سلسله جبال اطراف جوشقان قالی از توابع کاشان دارای معادن متعدد سنگ است که قسمتی از تولیدات آن به اصفهان حمل می شده و جهت تهییه سنگ قبور تخت فولاد به کار می رفته است. این معادن عبارتند از :
الف- معدن سنگ مرمریت: این معدن در 130 کیلو متری شمال اصفهان و در 6 کیلو متری غرب جوشقان واقع است.
ب- معدن سنگ لیمویی: در سه کیلو متری جنوب جوشقان واقع شده نوع سنگ آن مرمریت است و امروزه مورد بهره برداری قرار نمی گیرد.
ج- معدن درکان: این معدن در فاصله 170 کیلومتری شمال اصفهان و 38 کیلومتری شمال غربی جوشقان قرار دارد و دارای چهار ناحیه استخراجی است. نوع سنگ این نواحی مرمر کرم،لیمویی و سبز رنگ است و سنگ مرمر سبز که مرغوب تر است به ناحیه چاه یوسفعلی تعلق دارد.
انتخاب متن و نوشتار سنگ قبر ها از مهمترین مراحل است و معمولاً این نوشتار شامل سه بخش است:
الف- سرلوحه:
« سرلوحه» یا « آغازین» عبارتیست که بر فراز متن نوشته می شود نگارش و انشای سرلوحه پر محتواترین عبارات مربوط و با ویزگی خاص می باشد. مضمون ای عبارات غالباً به شرح ذیل می باشند:
1- از اسماء و صفات الهی می باشد مانند: «بسم الله؛بسم الله الرحمن الرحیم»،« هوالغفور»،« هوالغفور الرحیم»،« هوالشفیع» ...
2- عباراتی که بقای ذات باری و فنای غیر او را می رساند مانند: «هوالباقی»،«هو النفس ذائقة الموت»،«کل من علیها فان»،« کل شیی هالک الا وجهه» و« هو الحی الذی لایموت» ...
3- توجه به عالم آخرت.
4- تأکید بر توکل و اطمینان قلب به متقین مانند:« الا ان اولیاء الله لاخوف علیهم و لا هم یحزنون»،« یا ایتها النفس المطمئنه ارجعی ال ربک راضیه مرضیه» و« من ئیتوکل علی الله فهو حسبه»
5- اظهار تأسف ازوقوع فاجعه مانند«واذا مات العالم ثلمه فی الاسلام»
6- گاه محررین وکاتبین خوش ذوق، ایات وروایاتی که به نوعی نام متوفی ذکر شده باشد را جهت سرلوحه برمی گزیده اند. برای مثال بر سنگ قبرمریم دایه سیف الدوله میرزا ازآیه ذیل استفاده شده است: « یا مریم ان الله اصطفیک...» وبر سنگ مزار آقا جمال خوانساری این حدیث به چشم می خورد:« ان الله جمیل ویحب الجمال» وبر سنگ مزار عالم وادیبی به نام ابراهیم ورنو سفادرانی نیز آیه« سلام علی ابراهیم» نوشته شده است.
7- گاه کلمات وعباراتی مانند :« هذا المضجع»،« هذا المرقد» و« آرامگاه» و...در سرلوحه قبور بسیار دیده می شود.
ب- متن سنگ نوشته
قسمت اعظم سنگ نوشته به متن اختصاص دارد. این نوشته ها رامی توان به سه دسته تقسیم کرد:
1- متن سنگ قبر به صورت نثر فارسی وبعضأ به زبان عربی ومعمولأ حاوی اطلاعات تاریخی در مورد متوفی می باشد. ازجمله معرف مقام علمی، فقهی، هنری وادبی، اصلو نصب وتاریخ فوت اومی باشد.
2- گاه متن نوشتار به صورت شعر امده که دراین قالب نیز نه تنها مفاهیم خاص عرفانی ادبی ومقام وموقعیت خاص علمی ایمانی متوفی نمایان است، بلکه احساسات شاعر نیز به نحو احسنت متجلی است. مانند سنگ قبرآقا مجلس وآقا محمد بیدآبادی. گاهی نیز از اشعار ادبی نیز استفاده شده است. یکی از مهمترین اشعاری که برروی بسیاری از سنگ قبور تخت فولاد به چشم می خورد عبارتست از:
وفدت علی الکریم بغیر زاد من الحسنات والقلب السلیمی
وحمل زاد اقبح کل شیی اذا کان الوفود علی الکریمی
3- در بسیاری از قبور متن نظم و نثر با هم آمده و شعر در انتهای متن و حواشی سنگ نقر گردیده است غالب این اشعار به بیت و مصرعی که ماده تاریخ فوت متوفی است ختم میشود البته موضوع ماده تاریخ در سنگ نبشته ها بسیار گسترده می باشد.
ج- حواشی:
حواشی گاه به تزئینات اختصاص یافته و گاه در صورت زیاد بودن ابیات انتهایی متن،ادامه اش که اغلب شعر است در حواشی نوشته شده است.البته گاهی اشعارفقط در حاشیه و از متن جدا می باشد قبوری نیز وجود دارند که دارای متن کوتاه و بدون حاشیه می باشند.
یکی از مهمترین فنون و ظرایف شعری شعرا،هنر و فن سرودن ماده تارخ بر اساس حروف ابجد می باشد به این صورت که مصرع آخر اشعار به تاریخ فوت شخصیت مورد نظر اختصاص دارد و برای هر حرف این مصرع عددی را قائل شده اند که مجموع اعداد مزبور تاریخ فوت متوفی را به دست می دهد.بعضی از اساتید و شعرا مهارت بسیاری در این فن داشته اند تا جایی که قصایدی سروده اند که هر مصرع آن ماده تاریخ بوده است.
ماده تاریخ فوت میر معصوم از علما و شخصیت های بزرگ قرن دوازدهم را خادم شاعر اصفهانی سروده و چنین آورده است :
خادم ازجمله وز رقم به حساب بیست مصرع بموقع از پی هم
در تاریخ فوت آقا محمد بید آبادی عالم،فیلسوف و عارف مشهور قرن دوازدهم،محمد کاظم واله ابیاتی سروده که هر دو مصرع بیت آخر آن ماده تاریخ می باشد که شاعر در یک بیت مانده به آخر به این مسأله اشاره کرده است:
کرد واله از پی تاریخ او بیتی رقم تا بود هرمصرعی برسال فوتش رهنمون
قبله ارباب علم آقا محمد شد زدهر برگزیده عارفی عالم شد از دنیای دون
1- ماده تاریخ تکرار یک واقعه مهم که در ذهن ها وجود داشته و ایجاد ارتباط با آن. ماده تاریخ فوت آقا حسین
خوانساری، مشتمل بر صنایع شعری است که اغلب آن ها در هنگام وقوع حادثه گفته شده است:«امروز هم ملائکه گفتند یا حسین 1098» یعنی فوت خوانساری یادآور واقعه عاشورا است.
2- ماده تاریخ ها از نام و نشان شخص و مقام علمی و شخصیتی افراد سخن می گوید:
در مورد تاریخ در گذشت ملا فرج الله دری مدفون در تکیه حاج آقا باقردردشتی،جلال الدین همایی متخلص به سنا چنین سروده است:
« تارخ راسنا به میان پا نهاد و گفت دری دری زمخزن علم و کمال بود»
و یا به مناسبت درگذشت شیخ محمود مفید مدفون در تکیه آقا محمد بید آبادی برنا چنین آورده است:
برنا پی رحلتش به شمسی گفتا «لقمان زمان و عهد خود بود مفید»
1382
3- زمانی که از منزلت و شخصیت زنان سخن به میان آمده مضامین عفت و عصمت آنان ماده تاریخ فوتشان گردیده است:
برسنگ قبر شهربانو متوفی به سال1257 ه.ق. و مدفون در تکیه مادرشاهزاده چنین سروده است:
نوشت کلک ضیا ازبرای سال وفاتش مه سپهرعفافی ازاین جهان شده بیرون
1257
وتاریخ فوت گوهربیگم سلطان مدفون درتکیه خوانساری رااینگونه سروده اند:
گفت بیمه آسمان آمد ازآنک «گوهرجیهون عصمت ماه شد»
1258
4- گاهی شاعردراستخراج ماده تاریخ ازمعنای لغوی نام متوفی استفاده کرده است وآنرا درشعرخودگنجانده است:
درمرگ ضیا شاعروخطاط معروف اصفهان،تاراج اصفهانی گفته است:
ناگه زبان خامه تاراج زان میان کرد این بیان«بدیده مردم ضیا نماند»
در سال فوت شیخ قاسم،خادم اصفهانی چنین سروده است:
ازدهر چو شیخ قاسم زهد شعار بگرفت به امر حق به فردوس قرار
تاریخ وفات اورقم زد خادم «آسوده زعفوقاسم جنت ونار»
5- گاهی ماده تاریخ از علت فوت متوفی خبر می دهد:
پی تاریخ سالش کلک دانش رقم زد«کشته شدعابد به ناکام»
1225
6- بعضی صاحبان ذوق کلمات یا عباراتی راکه به حساب ابجدباتاریخ فوت متوفی مطابقت دارد درارتباط با مرگ وآخرت و موضوعاتی ازاین نوع به رشته تحریر درآورده اند:
الف- مرگ،رحلت وکوچ به سرای ابدی
به نظر می رسدصحبت ازمرگ ازجمله بدیهی ترین مواردی باشد که شعرا دراشعاروماده تاریخ ها ازآن سخن رانده باشند: برهمین اساس استفاده ازاین مزامین بخش مهمی ازماده تاریخ های سنگ قبورتخت فولاد رادربرمی گیرد.
هاتف ماده تاریخ فوت حاج محمد حسن کلباسی مدفون درتکیه اژه ای راچنین رقم زده است:
بتاریخش رقم زدکلک هاتف «زدنیا پیشوای اهل دین رفت»
1190
درسروده برنا تاریخ فوت آقا عطاء الله درب امامی حسینی اینگونه آمده است:
کلک برنا از پی تاریخ او رقم زد رفت از دار فنا سید عطاءالله عالم
1387
درتاریخ درگذشت میرزا ابوالقاسم ناصر حکمت آوورده اندک
بهر تاریخ وفاتش گفت الهامی که حیف رفت از دنیای ما آن آدم با افتخار
1331
ب- ورود به جنت و بهشت رضوان
مضمون،تمایل و آرزوی شاعر برای ورود متوفی به جنت و فردوس اعلا بخش زیادی از ماده تاریخ های فوت افراد را به خود اختصاص داده است.
این بیت در ماده تاریخ درگذشت حاج میرزا محمد علی انصاری سروده شده است:
« شده جنت مقام انصاری»
1305
و کفاش شاعر اصفهانی در سال تاریخ فوت ملا عبد الله بن علامه مولی علی اکبر اژه ای چنین گفته است:
از پی تاریخ رحلتش گفتا رفته عبد الله از دنیا به گلزار جنان
1265
وماده تاریخ وفات میرزا سید هاشم طبیب خراسانی از خادم اصفهانی :
به تاریخش رقم زد کلک خادم « وطن بادش بهشت جاودانی»
1154
ویا صهبا شاعر معروف اصفهان مصرع دوم بیت ذیل را در تاریخ مرگ سید عبدالباقی موسوی کلانتر اصفهانی ماده تاریخ قرار داده است:
کلک صهبا از پی تاریخ فوتش زد رقم بزم جنت منزل آن زبده سادات باد
1168
ج- درخواست غفران آمرزش
درخواست غفران آمرزش و رحمت واسعه حق برای متوفی از دیگر خواسته ها و آرزو های شاعر است که در ماده تارخ تجلی یافته است :
بیت ذیل توسط پرتو در رثای حاج محمد جعفرآباده ای عالم و فاضل دوره قاجاریه سروده شده است:
سال تاریخش ز پرتو شد سؤال گفت« اللهم نور مضجعه»
1280
تاریخ مرگ حسینعلی مشفق ضرغامی شاعر و ادیب اصفهان در مصرع ذیل بروز یافته است.
به شمسی سال فوتش گفت برنا « روان مشفق ما شاد گردد»
1251
د- همنشینی با حوران
همنشینی با حوران بهشتی از جمله عبارات ظریفه ای است که بیشتر در مورد زنان به کار رفته،ماده تاریخ فوت حوری نسا بیگم همسر شیخ الاسلام :
بهر تاریخ وفاتش زد رقم کلک ضیا درجنان حوری نسا را حوری آمد هم کلام
1249
در وفات مریم دایه شاهزاده سیف الدوله میرزا فرزند فتحعلی شاه شاعر چنین رقم زده است:
ضیا از بهر تاریخش رقم زد به حوران همنشینی کرد مریم
1246
و سروده برنا در ماده تارخ فوت خانم روضاتی :
به تاریخ وفاتش گفت برنا قرین جور شد بهجت مینو
1396
ه- ناکامی متوفی
کلمه ناکامی عموماً در مواردی به کار می رفت که متوفی در سنین جوانی و مجرد و یا تهیدست و نیازمند دار فانی را وداع می گفته و بر همین اساس شاعر ماده تاریخ می سرود.
برسنگ قبر ملا عبد الواسع بن ملا کلب علی همدانی شاعر و ادیب متخلص به دامی این بیت دیده می شود:
رقم زد این چنین کلک رفیق از بهر تاریخش « به ناکامی ز دنیا رفت عبد الواسع دامی»
1173
این بیت نیز بر سنگ قبر شیخ محمد حسین واعظ مدفون در تکیه مادر شاهزاده به چشم می خورد:
ازپی تاریخ او بهای حزینی گفت شیخ حسین از زمانه کام ندیدی
1288
و- شفاعت و همنشینی با معصومین(ع)
شفاعت و همنشینی با معصومین علهم السلام از متوفی و همجواری متوفی با ایشان آرزو و اشتیاقی است که در پاره ای از ماده تاریخ ها متجلی شده است.
در تاریخ فوت محمد علی ملا باشی عالم و فاضل دوره قاجار وحیدی شاعر اینگونه سروده است:
بنوشت وحیدی از پی تاریخش «دربار محمد و علی یافت مقام»
1287
و یا در تاریخ مرگ سید محمد طباطبایی مدفون در تکیه بید آبادی خرد چنین سروده:
خرد تاریخ سال رحلتش گفت محمد رفته تا ئنزد محمد
1331
ز- اظهار تأسف و تأثر
افسوس و حسرت از دست دادن متوفی،گاه مضمون کلام ماده تاریخ بوده است.
برسنگ قبر ملا عبدالله بن حسن،ماده تارخ فوت از قلم صهبا به این شرح است :
کلک صهبا نوشت تاریخش حیف آن زبده افاضل حیف
1184
همایی متخلص به سنا در تاریخ فوت میرزا حسن خان جابری انصاری چنین سروده است:
زگفتار سنا در سال فوتش نوشتم« مرد شیخ جابری آه»
1376ه.ق.
ح- سیراب شدن از آب کوثر و سلسبیل
ازآنجا که سیراب شدن ازآب کوثر و سلسبیل منسوب به روز قیامت است بنابراین در اشعار شعرا جهت ماده تاریخ به آن اشاره شده است.
از جمله:
پی تاریخ فوتش این رقم زد زآب کوثر او نوشید جامی
1166
7- گاه در موارد استثنایی نام افراد ماده تاریخ فوتشان می شد. مثلاً میرزا محسن تأثیرتبریزی در تاریخ وفات آقارضی الدین محمد موسوی عالم و عارف قرن دوازدهم هجری چنین گفته است:
پی تاریخ فوت او چو گشتم همان«آقا رضی» تاریخ آن شد
1113
وعبدالحسین آیتی در وفات میر سید محمد صدرالواعظین شهشهانی سروده است:
سال تاریخ فوت او گردید «شهشهانی محمد ثانی»
1262
شعرا تاریخ فوت مشاهیر مدفون در تخت فولاد را به صور گوناگون سروده اند که در ذیل به اختصار به آنها اشاره می شود.
1- درمصرع آخر تاریخ واقعی فوت افراد را به نظم در آورده اند، بدون اینکه ماده تاریخ باشند.
بهر تاریخ وفاتش زد رقم نصری چنین یکهزارو سیصد و هشتاد و هفت ماه الحرام
تاریخ شعر فوق، تاریخ درگذشت آقا سید جمال الدین مدفون در تکیه آقا رضی است که نصری شاعر اصفهانی سروده است.
ماده تاریخ فوت شیخ محمد حسین سروده صفا چنین است:
هزاروسیصد و هژده گذشت از هجرت بسوخت آتش داغش صفا به گلشنرا
2- گاه تمام مصرع آخر ماده تاریخ فوت می شود، اکثر ماده تاریخ های سنگ قبور تخت فولاد چنین است.
3- بعضی از شعرا به طرز دیگری ماده تاریخ فوت افراد را به رشته نظم کشیده اند به این معنی که از یک مصرع،کلمه یا عبارتی کوتاه را موضوع اصلی قرار دادند و لفظ دیگری نیز برآن افزوده اند این ماده تاریخ را جمع و خرج می گویند.
فقضی نحبه وسارالیه ودعاالیه ارخ «غفور»
در تاریخ فوت ابو جعفر خادم الشریعه نیز چنین گفته اند:
در پی تاریخ اتمامش شدم درفکر گفت هاتف غیبم«قل ان الجنة للمتقین»
1325
4- بعضی از شعرا ماده تاریخ فوت افراد را به صورت معما نیز گفته اند در این موارد گاه با کم و زیاد کردن کلمه و یا عددی ازمصرع ویا عبارتی به صورت کنایه و یا معما تاریخ فوت رابه نظم درآورده اند.دراینجا به دو نمونه آن اشاره می شود:
همایی شاعر معروف اصفهانی در فوت علی عبدالرسولی فیروزکوهی ادیب فاضل،شاعر متخلص به«ثابت» مدفون در تکیه سید العراقی چنین گفته است:
چون علی از جمع بیرون شد به تاریخش سنا گو نویسد:«درجنان بگرفته جا عبدالرسولی»
1322=110-1432
در مورد درگذشت حاج آقارحیم ارباب نیز سروده اند:
جبرئیل سرفروکرد در جمع و تاریخ حاج آقا رحیم ارباب از این جهان برفته
1396=3+1393
نمونه هایی از ماده تاریخ های سنگ قبور
ماده تاریخ هایی که در این بخش ثبت شده اند قطره ای از دریا وخلاصه ای از قصاید بلند،غزل های زیبا،قطعات و رباعیات نغز و جذاب می باشند که به عنوان نمونه از هر تکیه کرد آوری شده اند:
نام متوفی: شیخ محمد تقی رازی ایوانکیفیعالم و از مراجع
تکیه: مادر شاهزاده
نام شاعر: ضیاء اصفهانی
ماده تاریخ:
ازپی تاریخ آن کلک ضیاء زد رقم «راه نمای امم کرد به جنت مقام»
1284
نام متوفی: درویش عبلامجید طالقانی خطاط معروف
تکیه: میرفندرسکی
نام شاعر: آذر
ماده تاریخ:
زدرقم ازپی تاریخ وفاتش آذر شده ایوان جنان منزل درویش مجید
نام متوفی: آقا حسین علی سراجشاعرادیب متخلص به آشفته
تکیه: لسان الارض
ماده تاریخ:
پاهشت برون وگفت عنقا «آشفته نهاد پا به جنت»
نام متوفی: آقا محمد باقر چهار سوقی صاحب روضات
تکیه: چهار سوقی
نام شاعر: رکن الملک شیرازی متخلص به خلف
ماده تاریخ:
خلف سرود به تاریخ فوتش این مصرع «مقام برد بفردوس حجة الاسلام»
1313
نام متوفی: میرزا رفیعا عالم فیلسوف
تکیه: میرزا رفیعا
شاعر: خردمند
ماده تاریخ:
بتاریخ فوتش خردمند گفت مقام رفیعا مقام رفیع
1082
نام متوفی: محمدحسن آرندی نایینی عالم، عارف
تکیه: بابارکن الدین
شاعر: سیما
ماده تاریخ:
گفت سیما بهرتاریخ وی ازالهام غیب جای بگزیده بجنت مرشد کامل حسن
1270
نام متوفی: محمدعلی عارفچه ادیب، شاعر
تکیه:آقا رضی
نام شاعر: صغیر اصفهانی
ماده تاریخ:
خواست گوید صغیرتاریخش چون سرآمد زمان عارفچه
سربرون کرد حوروجنت گفت «هست جنت مکان عارفچه»
1380
نام متوفی: محمدرحیم شیخ الاسلام
تکیه: خوانساری
شاعر: ضیاء اصفهانی
ماده تاریخ:
نوشت کلک ضیاء ازبرای سال وفاتش رحیم را که کند رحم جز رحیم بعقبا
1249
نام متوفی: حسین شاعر ادیب متخلص به کوشا
تکیه: جویباره ای ها
شاعر: برنا
ماده تاریخ:
برنا پی فوت اوبه شمسی بنوشت کوشا بسرای دیگری کرد سرای
نام متوفی: رکن الملک شیرازی
تکیه: رکن الملک
شاعر: اعوری
ماده تاریخ:
اعوری گفت بهرتاریخش شد بجنت مقام رکن الملک
1331
نام متوفی: حاج محمد حسن کلباسی
تکیه: اژه ای ها
نام شاعر: هاتف
ماده تاریخ:
به تاریخش رقم زد کلک هاتف زدنیا پیشوای اهل دین رفت
1190
نام متوفی: دکترمحمد ریاحی استاد طبیب حاذق
تکیه: بهشتی
نام شاعر: برنا
ماده تاریخ:
بمینو شد ریاحی فلاطون علم و لقمان رای زگیتی شدریاحی محمد نام عیسی دم
1389
نام متوفی: هادی علیشاه خاتون آبادی
تکیه: آغا باشی
شاعر: طرب
ماده تاریخ:
بهر تاریخ اوسرود طرب زدعلم شیخ اهل حق بجنان
1311
نام متوفی: آقا میرزا محمد مهدی، عالم
تکیه: آقا مجلس
شاعر: مذهب
ماده تاریخ:
سال فوتش را بجو ازاین خطاب ادخل الجنات سید الامین
نام متوفی: محمد رضا شکیب، شاعرو خطیب
تکیه: آغا باشی
نام شاعر: فضل الله اعتمادی متخلص به برنا
ماده تاریخ:
به شمسی خامه برنا وفات او بنوشت اجل گرفت قلم از کف شکیب ادیب
1361
نام متوفی: محمد باقرچهار سوقی صاحب روضات
تکیه: چهارسوقی
ماده تاریخ:
قد طار من عرف الروضات طارها نحو الجنان وابقی من ماثره
قال المورخ فی تاریخ رحلته تعطل العلم من فقدان باقره
1313
از آنجا که دین و مذهب با تمام ابعاد زندگی انسان آمیخته است، هنری که در این بستر حرکت کند لاجرم از آن مایه می گیرد. ازاین رو می بینیم که هنر دینی در کشور ما با زندگی مردم عجین شده چرا که مذهب درهمه زوایای زندگی مردم ریشه دارد. به قول هربرت رید«اگر هنرمندی بخواهد به مرتبه عالی برسد به حس اجتماعی مردم توسل جوید و تاکنون بالاترین شکل حس اجتماعی همان دیانت بوده است.»
پس مذهب یک حس اجتماعی فراگیر است وبرهمین اساس،مردم،طرف سخن هنرمندان هستند.
شکوفایی استعداد هنرمند در آن هنگام آشکار می شود که بتواند به کمک هنرخود به مخاطبین القاء فکر و اندیشه کند. در این راستا هنرمند گزینه خاصی را برای حرف زدن با مردم دارد. طراح با نقوش بدیع و زیبایش ،شاعر باالفاظ و کلمات موزون، خطاط و حجار با آثار قلمی اش با مخاطب سخن می گوید.
بدون شک خط و کتابت یکی ازمهم ترین موضوعات تزیینی ومهم ترین وسیله وعامل هنرنمایی بوده است.
آثار قلمی هنرمندان اصفهانی بر عرصه سنگ قبر های تخت فولاد نه تنها نشانه خلوص و صفای مذهبی است بلکه اوج توانایی هنرمند را به نمایش می گذارد. هنرمندان اصفهانی در طول قرن های گذشته در آثار منقول و غیر منقول هنری، به شایستگی از این ابزار و زمینه ها استفاده کرده اند و با به کار بردن خطوط زیبا و نغز کمال استادی و مهارت خود را نشان داده اند.سنگ قبر های موجود در گورستان تخت فولاد نشانه بارزی از توانایی بالفعل هنرمندان اصفهانی در به نمایش گذاردن انواع خطوط زیباست.
هرچند از خطوط وسنگ نوشته ها و سنگ قبر های این گورستان تا اوائل قرن دهم هجری اطلاع کاملی در دسترس نیست لیکن قدیمی ترین و کهن ترین خطوطی که در سنگ قبر ها مشاهده شده خط کوفی ساده ایست که بر اطراف سه سنگ قبر صندوقی شکل نقر شده است.
متأسفانه محل کشف و نگهداری این سنگ قبرها نامعلوم است فقط طراح طرح سنگ قبر ها به کارگاه مرمت و کشف آن یعنی گورستان تخت فولاد اشاره کرده است.
خط کوفی روی سنگ ها ساده است و کاتب تمایل خود را به تزیین بالای حروف و آخر کلمات نشان داده است.تاریخی که می توان برای این سنگ قبرها منظور نظر داشت اواخر قرن پنجم و اوایل قرن ششم هجری است و با توجه به اینکه قدیمی ترین بخش گورستان بخش لسان الارض است می توان محتمل دانست که محل کشف این سنگ قبرها همین محل باشد.
بررسی درآثاربجای مانده از اوایل قرن دهم هجری حاکی ازآن است که خطوط متداول مورد استفاده در سنگ نوشته ها اعم از سنگ قبر و کتیبه های سنگی به صورت رقاع،ثلث و نستعلیق و نسخ می باشد.
هرچند از قرن سیزدهم خطوط نسخ،تعلیق و مسلسل بر روی تعدادی از سنگ قبر ها مشاهده میشود اما کاربرد وسیعی در سنگ قبر های تخت فولاد نداشته است.
این خط را از دقیق ترین و زیباترین اشکال هندسی برشمرده اند که به خط ثلث جلی و خفیف تقسیم می شود.متن بخش عظیمی از سنگ نوشته قبور مشاهیر به خط ثلث آراسته شده که زیباترینشان را برروی قبورتکیه خوانساری و تکیه مادرشاهزاده و تکیه میر می توان مشاهده کرد.
این خط که با خط ثلث تفاوت چندانی ندارد از فروعات خط ثلث است که بعد از خط ثلث بوجود آمده و آن را خط ثلث خفیف دانسته اند. تفاوت اساسی دوخط ثلث و رقاع درسهولت وصعوبت حروف است. دو نمونه اززیباترین خطوط رقاع را می توان درسنگ قبرهای بابارکن الدین ومیر فندرسکی مشاهده نمود. هرچند تاریخ فوت این دو شخصیت بیش از سه قرن فاصله دارد لیکن هردو سنگ متعلق به دوره صفویه است وبا توجه به شباهت بسیار زیاد خطوط آنها، می توان آنها را اثر یک هنرمند به حساب آورد.
این خط نیز بواسطه زیبایی ظاهردر شکل وحروف تا اوایل قرن دهم موضوع خوشنویسی وهنرنمایی بود. ازآن پس بارواج خط نستعلیق روبه ضعف گذاشت وتا امروز کمترمورد اقبال خطاطان بوده است. تنها سنگ قبری که دارای خط تعلیق است متعلق به آرامگاه محمد کاظم واله شاعروخطاط مشهور دوره قاجار است که برخلاف سایر سنگ قبور تخت فولاد این خط متعلق به خودمتوفی است. به تعبیراستاد حبیب الله فضائلی خوشنویس معاصر خط تعلیق دراصفهان به دست واله بر سنگ مزارش نقش بست وبرای همیشه برخاک واله نشست!
این خط بعد ارخط کوفی از قدیمی ترین خط هاست ودردوره های مختلف کاربرد فراوان داشته است. تعداد زیادی از خطوط سنگ قبرهای گورستان تخت فولاد به این خط می باشد.
یک قرن پس از توسعه خط تعلیق،یعنی نیمه دوم قرن هشتم خط نستعلیق از ادغام خط نسخ و تعلیق به وجود آمد. این خط که نه کندی خط نسخ را دارد و نه نواقص تعلیق را،خطی بسیار زیبا و معتدل است. دوران صفوی را می توان از ادوار برجسته خوشنویسی از جمله خط نستعلیق دانست از نیمه دوم قرن دوازدهم این خط سیر نزولی طی کرد و در نیمه دوم قرن سیزدهم مجدداً تجدید حیات یافت و از این به بعد تا اوایل قرن چهاردهم عده ای از خوشنویسان چیره دست به ظهور رسیدند که آثار فراوان و کم نظیر آنان نماینده یکی از برجسته ترین ادوار خوشنویسی در ایران است. از قرن چهاردهم به بعد نیز استفاده خط نستعلیق بر روی سنگ قبر ها و سنگ نوشته ها به اهمییت و اعتبار باقی است. نام خوشنویسان بسیاری را بر روی سنگ نوشته ها و آثار تاریخی تخت فولاد می توان مشاهده کرد که آثار هر کدام از نظر زیبایی کم نظیر است.
اما از اواخر قرن قرن چهاردهم به بعد افول خوشنویسی به خصوص نستعلیق را بر روی سنگ قبر های این گورستان شاهد هستیم به طوری که نسبت به دوران قبل وضع خوش نویسی به حالتی کمترازمتوسط درآمد.کتیبه های سنگی مساجد و بقاع تخت فولاد و همچنین اشعار فارسی و ماده تاریخ های تعداد کثیری ازسنگ قبرها به این خط نوشته شده اند.اوج زیبایی خط نستعلیق را بر سنگ قبر مادرشاهزاده(1262ه.ق.) اثرمحمد باقرسمسوری می توان مشاهده کرد.
خطی است که ازچند خط قوسی تودرتو متوازی به شکلی خاص رسم می شده است. چون بعضی ازخطوط طغرا به صورت کمان می باشد شعرا ابروی یار وهلال ماه را بدان تشبیه کرده اند این خط فقط درآغازین یاسر لوحه بعضی از سنگ قبرها به کار رفته. زیباترین نمونه این خط ها برروی سنگ قبرحکمی درتکیه آقا مجلس می توان مشاهده کرد.
این خط نیزاز فروعات خط ثلث است بااین فرق که خطوط وحروف بسیار ظریف ونازک است وبا ظرافت خاصی حروف کلمات به هم پیوسته وزنجیر شده است. درمجموع تکایای بررسی شده تخت فولاد فقط به یک نمونه خط مسلسل برخورد شد که برسنگ قبر یک تاجراصفهانی مدفون درتکیه بید آبادی نقش بسته است.
هر چند خطاطان معروفی چون محمد رضا امامی،رضا عباسی،محمدحسین تبریزی،میرعلی هروی،مجموعه های تاریخی اعم از مساجد و بقاع متبرکه و مدارس اصفهان را به زیور خطوط خود آراسته اند،اما نام این هنرمندان بر روی سنگ نوشته ها و سنگ قبرهای گورستان تاریخی تخت فولاد به چشم نمی خورد. هرچند که خطوط ثلث پاره ای از آن ها چون محمد صالح مولوی اصفهانی برسردر تکیه بابارکن الدین مشاهده می شود.
از سوی دیگر شکسته نفسی برخی از خطاطان مشهور در خودداری از حکاکی نام خود برروی سنگ قبرها باعث ناشناخته ماندن خطاطین این مجموعه نفیس هنری شده است. اما تعداد معدود و انگشت شماری از سنگ قبرها،نام خطاطان را در خود جای داده است که بیشتر اینان مربوط به دوره زندیه و قاجاریه اند که از آن میان می توان به هنرمندان ذیل اشاره کرد:
1- محمد کاظم واله
آقا محمد کاظم اصفهانی متخلص به واله فرزند محمد ابراهیم اصفهانی ازاعیان وادبا وشعرای اصفهان وازاساتید خوشنویسان خط تعلیق است.گویند هیچکس خط تعلیق را پس ازخواجه اختیارالدین حسن بن علی منشی الممالک سلطان حسین بایقرا در خوبی و پختگی او ننوشته است. وی همیشه مورد تکریم و احترام حاج محمد حسین خان نظام الدوله صدراصفهانی بود. واله به سال 1229ه.ق.در اصفهان در گذشت ودرتکیه ای مخصوص دراول گورستان تخت فولاد مدفون شد سنگ قبرش درزمان حیات وی تهیه شد وخط تعلیق روی آن شاهکار های خوشنویسی است از آثار خود وی می باشد.
2- آقا محمد باقر سمسوری
آقا محمد باقر سمسوری از اعاظم ونوابغ نستعلیق نویسان اصفهان در قرن سیزدهم هجری است اصل وی از اهالی قریه سمسور از قرای بلوک قهاب اصفهان است. نمونه ای از خطوط زیبای آقا محمد باقربر سنگ قبر مریم خانم دایه سلطان محمد میرزا سیف الدوله حاکم اصفهان،معروف به مادر شاهزاده مورخ بسال 1262 موجود است. هنرنمایی این هنرمند بر روی این سنگ قبر به حدی است که به گفته استاد همایی جلوه خط او، رونق خط ضیاء را که خود از نستعلیق نویسان این عصر است از بین برده است.
3- میرزا عبد الرحیم افسر
میرزا عبد الرحیم فرزند میرزا محمد علی مسکین شاعر شهیر اصفهانی است. وی در اشعارش «افسر» تخلص می کرد. در خط نستعلیق اورا تالی میر عماد نوشته اند. افسر از شاگردان آقا محمد باقرسمسوری اصفهانی است.ازآثاروی می توان به کتیبه سنگی سردر شبستان مسجد و آب انبار مصلی تخت فولاد مورخ بسال1305 ه.ق. اشاره کرد. اشعار این سنگ نبشته ها از مانی شاعر است.
4- ملا محمد تقی حسینی اصفهانی
وی از خوشنویسان نستعلیق نیمه دوم قرن دوازدهم است. از آثار خطی او کتیبه سنگ قبر آقا محمد بیدآبادی متوفی بسال 1197 ه.ق. است. استاد همایی او را در ردیف آقا محمد باقر سمسوری قلمداد کرده است.
5- ضیاءاصفهانی
ملا محمد حسین فرزند محمد اسماعیل اصفهانی متخلص به ضیاء از فضلا و شعرا و خوشنویسان دوره قاجار است. نسبش از پدر به مرحوم ملا اسماعیل خواجویی و از طرف مادر به میرزا مهدی خان منشی صاحب دره نادری و جهانگشای نادری میرسد.
ضیاءمعاصر سلطنت فتحعلی شاه و محمد شاه قاجار و حکومت معتمد الدوله منوچهر خان گرجی(1263-1255) در اصفهان بود. وی در علوم ظاهری سرآمد عصر و در هیئت و نجوم اعجوبه دهر بود. خط نستعلیق را چون رشید و میر عماد و نسخ را چون میرزای تبریزی می نوشت و در خط شکسته نیز استاد بود.
علاوه بر کمالات صوری و معنوی، حالش چنان پسندیده بود که حجره وی هرگز از ادبا، شعرا و فضلای عراق و فارس خالی نبود.
از آثار ماندگارش از شعر و خط ، بر سنگ قبور تخت فولاد، فراوان به چشم می خورد.از جمله متن سنگ قبر شیخ محمد تقی رازی صاحب حاشیه متوفی بسال1248 که بعداً در عهد معتمدالدوله بسال 1258 ساخته و حجاری شده است.
خطوط و اشعار روی قبر میرزا محمد رحیم شیخ الاسلام مدفون در تکیه آقا حسین خوانساری یکی دیگر از آثار وی به شمار میرود. خط نستعلیق کتیبه سنگاب بقعه سید حجة الاسلام بید آبادی نیزازیادگارهای هنری اوست.
ضیاء اصفهانی در سال 1265 وفات یافت و در نزدیکی قبر فاضلان در تخت فولاد مدفون شد در تاریخ فوتش تاراج می گوید:
ناگه زبان خامه تارج زان میان کرد این بیان«بدیده مردم ضیاء نماند»
1265
تعداد دیگری از سنگ قبر های گورستان تخت فولاد نیز به خط اوست.
6- پرتو اصفهانی
میرزا علیرضا آقا جان متخلص به پرتو اصفهانی در قریه اشیان لنجان به دنیا آمد، در اصفهان به تحصیل پرداخت. وی از شعرا و خوشنویسان معروف اصفهان است که در خط شاگرد آقا زین العابدین اشرف الکتاب بود ولی سبکش ترکیبی از سبک اشرف و سبک آقا غلامعلی اصفهانی بود.
پرتو را می توان استاد مسلم خط نسخ و ثلث دانست از آثار او در قرآن یکی مورخ به سال 1277 ه.ق. برای ناصر الدین شاه و دیگری مورخ به سال 1267 ه. ق. جهت معتمدالدوله میرزا به رشته تحریر در آمد. وی در جمادی الاول سال1303 ه.ق. در اصفهان درگذشت. از آثار خطی دیگرش می توان به سنگ مزار خدیجه سلطان بیگم در تکیه خوانساری اشاره کرد.
7- قدسی اصفهانی
میرزا عبد الحسین قدسی اصفهانی فرزند میرزا محمد علی قاری و از اساتید بزرگ خوشنویسان عصر حاضر در خط نسخ و ثلث است.در تقویم و شناختن خطوط و تذهیبات اساتید قدیم مهارتی تمام داشت. از فنون ادبی فارسی و عربی ، حساب و هندسه و اطلاعات علمی بهره کافی برده بود.درشیوه خوشنویسی تربیت شده مکتب اشرف بود لیکن آقا غلامعلی اصفهانی رابر وی ترجیح می داد. قدسی طبع شعر نیز داشت وغزلیات وی از طبع ظریف ولطیف او حکایت دارد.
وی در ماه صفر 1366 ه. ق. دراصفهان درگذشت ودر تکیه میرزا عبدالغفار تویسرکانی درتخت فولاد مدفون شد. از یادگارهای خط ثلث مرحوم قدسی سنگ لوحه ها ومقابر اصفهان است. سنگ قبر همای شیرازی در امامزاده محمد وسنگ قبر مرحوم آقا میرزا عباس پا قلعه ای در تکیه خاتون آبادی ها در تخت فولاد از آثار اوست.
در میان خطاطان دیگری که نام آنها در گورستان تخت فولاد بر روی بناهای این گورستان به چشم می خورد می توان به محمد صالح مولوی اصفهانی، میر عماد، آقا محمد تقی صحافف میرزا فتح الله خان جلالی، سید حسن چادر دوز تبریزی وطرب شیرازی اشاره کرد.
اصولاً حجاری به دو صورت برروی سنگ قبرها وسنگ نوشته ها اجرا می گردید.
1- به صورت گود
در این صورت حروف به صورت گود وفرو رفته برروی سطح صیقلی وصاف نقر می شد سپس با مرکب چینی سیاه ویا سرخ رنگ می گرفت.
2- فرم برجسته
دراین اصل اجرا حروف وطرح ها به صورت برجسته بوده وپس از خالی کردن اطراف آن زمینه را صاف کرده وزوایای حروف را با پرداخت صاف می کردند.
طرز اجرا
درهر دو مورد ابتدا نقوش، طرح های تزیینی و خطوط مورد نیاز توسط هنرمند برروی کاغذ اجرا می گردید سپس با سوزن زنی اطراف خطوط ونقوش وطرح گرده پاشی با دوده برروی سنگ اجرا می شد، آنگاه نقاط سوزنی را به هم متصل می کردند. گاه کاغذ طراحی را بر روی سنگ قبر طوری می چسباندند که با قلم سنگ تراش جابجا نشود. در بعضی موارد نیز طرح مستقیماًروی سنگ ترسیم می گردید. آنگاه به خالی کردن اطراف حروف و پرداخت اطراف خطوط و طرح ها پرداخته و سطح اصلی سنگ را ساییده و صاف می کردند.
کارگاه های سنگ تراشی عموما در گورستان مستقر بوده وحجاران طبق خطوط و طرح های ارائه شده سنگ را انتخاب می کردند. گاه خطاطی و تزیینات توسط هنرمندانی صورت می گرفت که با حجاران همکاری داشتند. اکثر حجاران با اینکه هنرمندان مههری بودند، لیکن به دلیل عدم شهرت و معروفیت خدمات ارزانتری ارائه می دادند. البته این نکته را نیز نباید از نظر دورداشت،چون هنرمندان و صنعتگران مطابق خواسته سفارش دهندگان مرفه ویا خریداران کم درآمد کار انجام می دادند شیوه کار یکی بود و تنها پرکاری و ظرافت، وجه تمایز بین دو کار یک هنرمند محسوب می شد.
توجهی که ایرانیان همواره در تزیین سنگ چه از نظر طرح ها و به خصوص در کتابت داشتند بی نظیر است به همین جهت سنگ قبر های تخت فولاد از جمله آثار نفیس هنری به شمار می آیند.
حجاران هنرمند اصفهانی نیز با احساس عمیق دینی تیشه بر سنگ آشنا کرده و از ورای سنگ بی جان با زیباترین خطوط، با شیوایی زیاد حجاری بدان حیات بخشیده اند. متأسفانه نام هنرمند اصفهانی کمتر بر روی سنگ قبرها نقش بسته و آنان که نامشان زینت بخش برخی از سنگ قبرهاست از انگشتان دست تجاوز نمی کند. شاید آن همه دقت و ظرافت در حجاری خطوط و طرح ها و پرداخت سنگ قبر ها که نشانه عظمت روح هنرمند اصفهانی است، از سوی دیگر نشانگر طبع بلند وی نیز می باشد و بر همین اساس هدف از خلق آثار هنری این چنین را انجام یک وظیفه انسانی و مذهبی دانسته و از روی تواضع ، علیرغم تلاش فراوان، در بسیاری از موارد حتی نامی از خود نیز ثبت نکرده است. از این رو کوشش در باز شناختن آفرینندگان بسیاری از این آثار بی نتیجه مانده است.
از طرف دیگر، دربرابر خوشنویسان و حجاران معروف، عده ای از نساخان و حجاران گمنام نیزبه کتابت و حکاکی سنگ ها اشتغال داشتند که هرچند ضاهراً معروفیتی نداشتند و نام آن ها نیز بر سنگ قبری به چشم نمی خورد اما ذوق و هنر زیادی را در پردازش سنگ از خود نشان داده اند . احتمالاً این هنر مندان به دستمزد ارزان و کمتری نیز قانع بودند.تعدادی از حجاران معروف که نامشان در ذیل متون سنگ قبر ها حجاری شده عبارتند از:
1- استاد ملا محمد شریف ورنو سفادرانی
ملا محمد شریف فرزند استاد کلبعلی ازحجاران ماهر وزبر دست دوره صفویه بود. تحصیلات خود رااز ملا عبدالحق ورنو سفادرانی شاعر وموسیقی دان معروف آن زمان (متوفی به سال 1063) که از اقوام اوبود فرا گرفت وتا اوان پیری ازسنگ تراشی امرار معاش می کرد وآخر عمرش به واسطه ضعف باصره دست از آن برداشته ودر محضر قضات شرعی به کتابت سجلات پرداخت.
2- استاد محمد حسین
استاد محمد حسین حجار ازسنگ تراشان نیمه دوم قرن دوازدهم هجری است . ازآثار حجاری او سنگ قبر ملا اسماعیل خواجویی متوفی به سال 1173 هجری است و امضای او «الهم اغفر محمد حسین» می باشد.
3- استاد محمدعلی حجار
استاد محمدعلی حجارهم عهد با استاد محمد حسین واز حجاران قرن دوازدهم هجری است. از جمله آثار هنری وی سنگ قبرآقا محمد بیدآبادی«متوفی به سال 1197» است وامضای وی بر سنگ قبر«صنعه محمدعلی» است.
4- استاد محمدرضا
استاد محمدرضا فرزند استاد محمدعلی حجار معروف است مانند پدرش در فن حجاری مهارت زیادی داشت. از آثار استاد محمدرضا حجار می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
لوح مقبره مرحوم شیخ محمدتقی رازی صاحب حاشیه مورخ به سال 1258 ه.ق. که ازکارهای ممتاز اوست. این لوح با امضاء «صنعه محمدرضا بن محمدعلی حجار» در تکیه مادرشاهزاده واقع شده است.
- سنگ قبر محمد رحیم شیخ الاسلام مورخ به سال 1249 ه.ق. به امضای « عمل استاد محمدرضا حجار» در تکیه خوانساری .
- سنگ قبر حوری نساء بیگم مورخ به سال 1249 ه.ق. با امضای «صنعه رضا بن مرحوم محمدعلی حجار» در تکیه خوانساری.
5- استاد محمد حسین
وی از استادان ممتاز حجاری در قرن سیزدهم هجری است. از آثار برجسته اش حجاری سنگ قبر مادرشاهزاده است که خط آن از اثر محمد باقر سمسوری مورخ به سال1262 ه.ق. با امضای «کتبه محمد باقر صنعه محمد حسین1262» است.
6- استاد حسین
از حجاران قرن13 و فرزند استاد رضا حجار است . از آثار هنری وی می توان به سنگ قبر گوهر بیگم سلطان مورخ به سال1258 ه.ق. در تکیه خوانساری اشاره کرد.
امضایش عبارت« عمل استاد حسین ولد مرحوم استاد رضا حجار» است.
7- استاد سید اسدالله
از حجاران قرن14 ه.ق. است . از آثار وی سنگ قبر آقا میرزا محمد مهدی موسوی متوفی به سال 1324 ه.ق. در تکیه چهار سوقی است.
8- استاد محمد علی حجار
استاد محمد علی حجار پسر حاج محمد حسن ترواسکانی استاد بزرگ حجاری نیمه دوم قرن سیزدهم و نیمه اول قرن چهاردهم هجری است. سنگ قبر حسین قلی خان ایلخانی بختیاری واقع در تکیه میر از شاهکار های کم نظیر و برجسته استاد محمد علی حجار است.
در اصفهان حجاران قابل و ماهر زیادی نیز نشو و نما یافته اند که از جمله می توان به استاد کلبعلی سنگتراش قرن11 ه.ق. معاصر با شاه عباس اول و شاه صفی ،استاد محمد ابراهیم حجارازاساتید سنگ تراش قرن سیزدهم اشاره کرد . متأسفانه آثار این سنگتراشان در تخت فولاد موجود نیست.
هنرمندان همیشه مترصد بهانه و توجیه فلسفی کارهای خویش اند و به همین جهت برای مردم وار کردن هنر خود رابطه عمیق معنوی بین هنر خود و عقاید دینی برقرار ساخته و خطوط و تصاویر را بر اساس آن به وجود می آورند و نوک قلم را بر سنگ بی جان و جامد آشنا کرده به آن روح و طراوت و زیبایی و جان می بخشند. به عبارت دیگر زیبایی طبیعت به نشانه موهبتی الهی در دست های ماهر هنرمند مفهومی والا و بازتابی از معنویت می یابد.
یکی از مهمترین خصائص حجاری و سنگ تراشی سنگ قبور، علاوه بر استفاده از خطوط ساده، استفاده از اشکال مختلف و تصاویر متنوع است. اما موضوع اصلی این مجموعه را سه عنصر گیاه، حیوان و در بعضی موارد فرشته... تشکیل میدهد. چنین به نظر می رسد که غالب تصاویری که روی سنگ قبر های گورستان تخت فولاد نقش بسته است دارای معانی فلسفی خاص می باشدکه به نحوی با اعتقاد جاودانگی روح ارتباط مستقیم دارد. هرچند دربین محققین دراین مبحث توافق نظر حاصل نگشته ومعانی این علامات به خوبی آشکار نیست، ولی مفهوم بعضی از انها کاملاً واضح وروشن است. بدون شک این تصاویر تحت تأثیر عقاید مذهبی وروایات وباورها قرار گرفته است همچنین شغل وصنعت مدفونین نیز در انتخاب نوع تصاویر دخالت کلی داشته است.
دراینجا به اختصار به بررسی مفهوم کلی برخی از این نقوش می پردازیم:
1- گل بوته ها
ازگذشته های دور درحجاری ها به گل وگیاه اهمیت زیادی داده می شد به قول زکی حسن شاید آنان که فکرحجاری این نقوش را شروع کرده اند، پرکردن فضاهای خالی آنرا منظور نظر داشته ویا اهمیت دادن به گل وگیاه ودرخت فقط از جنبه زیبایی شناسی بدون انگیزه مذهبی مورد توجهشان بوده است. اما بعد که مذهب با زندگی مردم درآمیخت این هنر نیز بر اساس آن شکل گرفت وتسری یافت .
گاه درطراحی این نقوش برروی سنگ قبرها، انتخاب اجزای طبیعی مانند شاخه ها، برگ ها و گل ها مورد توجه عینی نبوده وبرهر یک از شاخه ها ، گل های متعدد و مختلفی پیوند خورده که در طبیعت نمونه آن وجود ندارد. اما گاه شاخه های گیاهی با برگ های کوچک وگل های ریز تزئین می شده بدین ترتیب برزیبایی وپرکاری آن افزوده می گردید.
گل وبوته در پهنه وسیع شعر وادب وهنر سرشار از توصیف مظاهر زیبایی است. گل مبین احساسات لطیف هنرمندانه ومظهری از زیبایی طبیعت وتوصیفی عارفانه ومحسوس ازجمال قدرت خداوندی بر ادامه حیات وتولدی دیگر است که محتوا ومفهوم آن کمال مطلوب را عینیت می بخشد وروح آدمی را که گاه وبی گاه گرفتار مسائل نا زیباست به مطلق جهان هستی می برد. ازسوی دیگرارزش های حیات را درسایه گلبرگ های زیبای خود نمایان می سازد وهنرمند برهمین اساس آثا هنری خود را به ارزش های زندگی والهی یوند می دهد.
ازطرف دیگر ازآنجا که گل وگیاه وسرسبزی وطراوت اشجار، غم هارا اززندگی یکنواخت زایل کرده وبهجت وسرور در دل ها ایجاد می کند، لذا نشانگر آمال وارزوی بازماندگان مبنی برتنعم وسرورمتوفی درباغ فردوس وبهشت جاودانی نیز می باشد.
2- گلدان
نقش گلدان برروی سنگ قبرها را می توان سنبل آرامگاه وجایگاه اصلی دانست وگل وبوته در آنرا نقش در گذشتگانی دانست که به سوی الله رجعت کرده ودر گلدان ابدی جای گرفته اند وزمزمه حیات مجدد را ترسیم می کند. به عبارت دیگر گلدان سمبل امید به زندگی دوباره در عالم آخرت است.
3- پرنده
نقش پرنده نیز ز ادبیات وهنر ایران فوق العاده مورد توجه بوده وبه همین جهت برروی سفال ، پارچه ،قلمکار، قلمزنی، جلد کتاب ها وحتی روی سنگ قبرها نیز جایگاه ویژه ای داشته است.
نقش پرنده ها، بلبل، قناری، کبوتر، هدهد و... نشانه بسیار ارزنده ای است از پدیده طبیعی پرواز واوج گرفتن.در فلسفه و عرفان نیز نقش پرنده نشان از عروج روح انسانی، و تعالی و پرواز بسوی لایتناهی است . پرنده سمبل آزادی و رهایی روح از بند تن و عالم خاکی است.
برعکس تصاویر گل و گیاه که ساختار آن بر اساس تخیلات در قالب های گوناگون هنری استوار است. نقش پرنده بر روی سنگ قبرها دقیقاً شبیه طبیعت است و هماره در قسمت های حساس طرح بر روی شاخسار و یا گل قرار می گیرد.
4- آهو
وجود نقش آهو بر پاره ای از سنگ قبور چه به صورت ایستاده و چه در حال دویدن همواره مظهر سرعت و دوندگی است. هنرمندان در توجیه بهره گیری از این تصاویر بر روی این سنگ قبر ها، کنایه از گذر سریع و برق آسای عمر انسان می دانند.
5- نقوش اسلیمی و ختائی
یکی از مهمترین نقوش تزئینی سنگ قبر های تخت فولاد، انواع طرح های ساده و پیچیده هندسی بود که اساس ان را یک دایره اصلی و چند دایره فرعی تشکیل می داد. از دایره ها و نیم دایره ها انواع خطوط اسلیمی و ختایی و گل های چند پر ترسیم می شد. دایره و نیم دایره های پیوسته که برروی بعضی از قبورعلمای بزرگ در تخت فولاد دیده می شود دارای معانی خاص عرفانی است.
دایره تنها خطی است که آغاز و انتهای آن مشخص نیست همان گونه که در داخل خود اشکال منظم هندسی را نیز جای می دهد به همان گونه جهان نیز در شکلی دایره گون در عین نظم و گستردگی نهایت یافته و این تعریف مؤمنین را به خدا نزدیک می کند. طرح های اسلیمی و ختایی که از دایره ها و نیم دایره ها نشأت گرفته نشان کوشش هنرمند برای بیان نهایت حرمت به علما است . شاید تحریم و یا احتیاط علما در مورد استفاده از نقوش باعث استفاده از خطوط هندسی و یا اسلیمی و ختایی بر روی سنگ قبور گردیده است.
6- نقوش و خطوط ساده
استفاده از خطوط ساده یا به صورت ترنج با حاشیه ای ظریف که سطورش متن سنگ قبرهارا محصور کرده است هرچند ممکن است دارای مفاهیم خاصی نباشد لیکن نقش تفکیک خطوط را معنا می بخشد .هنرمند اصفهانی با استفاده از این خطوط تمام سطح سنگ را با تزئینات ساده پرنموده و هیچ جای سنگ را خالی از طرح و تزئینات باقی نگذارده است . در تعداد زیادی از سنگ قبور اشعار و متن سنگ قبرها به وسیله ترنج های ظریفی محصور شده است.
7- فرشته
نقش فرشته که بر روی تعداد معدودی از سنگ قبر های تخت فولاد به چشم می خورد نیز مظهر روح و زندگی جاویدان و دنیای ماوراءالطبیعه که موعود و معاد انسانی است می باشد. نقش فرشته برسنگ بیگم سلطان مزار زوجه آقا میرزا عبدالرحیم شیخ الاسلام و بر روی بسیاری از سنگ قبرهای تکیه میرفندرسکی دیده می شود.
8- نقوش دیگر
هرچند سنگ قبور مشاهیر اصفهان در تخت فولاد مورد بررسی و پژوهش قرار گرفته و سایر سنگ قبر ها جزو برنامه نبوده است، اما نقوشی که بر روی بیشتر سنگ قبرها حک شده و جلب توجه می کند نشانگر حالات معنوی متوفی است ، مثلاً کشکول که نشان از مشرب صوففیه دارد و مهر و تسبیح که بیانگر تقوی و ایمان متوفی است.
پاره ای از نقوش نیز حکایت از شغل و صنعت مدفونین دارد و از اهمییت زیادی برخوردار است. این نقوش عبارتنداز: شانه،قیچی،قنداق تفنگ، نخ و سوزن و قیچی، اره و چکش، قلم و چکش و...
منبع :سایت تخت پولاد
